Η Δεισιδαιμονία στο Βυζάντιο / The Byzantine Superstition

 

«Μαζί με τη θρησκευτικότητα συναντούσε κανείς και τη δεισιδαιμονία. Η αγάπη που είχαν οι Βυζαντινοί για τα άγια λείψανα φαίνεται από την υπερηφάνειά τους για τις μεγάλες συλλογές της Κωνσταντινούπολης. Κάθε αιώνα πρόσθεταν καινούρια λείψανα. Τις βάσεις αυτής της συλλογής του παλατιού τις είχε βάλει η αγία Ελένη, τον καιρό του Κωνσταντίνου. Ο Ηράκλειος πρόσθεσε πολλά από τα ιερά αντικείμενα των παθών, που τα φύλαγαν στα Ιεροσόλυμα, για να τα σώσει από τους Πέρσες και τους Άραβες —το Τίμιο Ξύλο του Σταυρού, το Άγιο Αίμα, τον Ακάνθινο Στέφανο, τη Λόγχη, τον Άρραφο Χιτώνα και τα Καρφιά. Τα σώματα των αγίων συνέρρεαν από παντού. Η αγία Ελένη είχε φέρει τον Δανιήλ. Ο άγιος Τιμόθεος, ο άγιος Ανδρέας και ο άγιος Λουκάς έφτασαν επί Κωνσταντίνου, ο Σαμουήλ επί Αρκαδίου και ο Ησαΐας επί Θεοδοσίου Β', οι Τρεις Παίδες επί Λέοντος Α', η αγία Άννα επί Ιουστινιανού και η Μαρία η Μαγδαληνή και ο Λάζαρος επί Λέοντος ΣΤ'. Ο Ρωμανός Α' πρόσθεσε το μανδήλιον της Εδέσσης, ο Νικηφόρος Φωκάς την κόμη του αγίου Ιωάννου του Βαπτιστού και ο Ιωάννης Τσιμισκής τα σάνδαλα του Χριστού. Το μανδύα του Ηλία τον φύλαγαν στη Νέα, τους άρτους του θαύματος κάτω από την κολόνα του Κωνσταντίνου, ενώ τα κειμήλια της Παναγίας τα έβλεπε κανείς στις εκκλησίες της, στις Βλαχέρνες και στην εκκλησία των Χαλκοπρατείων.  Τα μουσεία των ιερών λειψάνων ήταν μοναδικά σε όλο τον κόσμο. Και, παρ’ όλο που το κράτος δεν επιθυμούσε να έρχονται στην Κωνσταντινούπολη ξένοι χωρίς άδεια, τους προσκυνητές που επιθυμούσαν να προσκυνήσουν τα ιερά λείψανα τούς ενθάρρυνε πάντα και τους βοηθούσε. Η ιστορία της εικονομαχίας μας δείχνει τι σημασία είχαν για τους Βυζαντινούς οι άγιες εικόνες. Τα ιερά όμως αυτά αντικείμενα είχαν και μεγάλη άξια πρακτική. Μεγάλες θεραπευτικές ικανότητες δεν είχαν μόνο πολλοί από τους μοναχούς και τους ερημίτες, αλλά και οι χριστιανικές εκκλησίες είχαν κληρονομήσει τις ευεργετικές ιδιότητες πού είχαν άλλοτε οι ειδωλολατρικοί ναοί. Άντρες και γυναίκες, αντί να πηγαίνουν στους ναούς του Ασκληπιού ή της Λουκίνης [σημ. η αντίστοιχη ελληνική θεότητα Ειλειθυία] για να θεραπευτούν από τις αρρώστειες τους, γέμιζαν τις εκκλησίες των αγίων Αναργύρων, Κοσμά και Δαμιανού. Οι εκκλησίες του αρχαγγέλου Μιχαήλ ήταν πολύ ιαματικές, προπαντός η μητρόπολη του στις Χώνες, ενώ ο άγιος Διομήδης είχε κι' εκείνος σχεδόν τις ίδιες ικανότητες. Για παθήσεις σεξουαλικές οι άντρες καταφεύγανε στον άγιο Αρτέμιο και οι γυναίκες στη συνάδελφο του, την αγία Φεβρωνία. Οι άγιοι μπορούσαν επίσης να προστατεύουν και τις πόλεις. Δύο φορές ο άγιος Δημήτριος έσωσε προσωπικώς τη Θεσσαλονίκη, ενώ την Κωνσταντινούπολη την είχε υπό την προστασία της η παρθένος Μαρία. Και η Έδεσσα μπόρεσε πολύν καιρό να έχει ειρήνη γιατί το είχε υποσχεθεί ο Χριστός, ότι ποτέ δε θα την κυριεύσουν. Η επαγγελία ωστόσο δεν κράτησε για πάντα».

Στήβεν Ράνσιμαν,
Βυζαντινός πολιτισμός,
(μετάφρ. Δ. Δετζώρτζη),
εκδ. Γαλαξίας-Ερμείας, 1969,
σσ. 242, 243.

«The religiosity was freely accompanied with superstition. The love of the Byzantines for their relics was fully shown by their pride in the great collections at Constantinople. Every century new relics would be added. Saint Helena laid the foundation of the Palace collection in the days of Constantine. Heraclius added many of the holy objects of the Passion kept at Jerusalem to save them from the Persians and the Arabs—the Wood of the Cross, the Holy Blood, the Crown of Thorns, the Lance, the Seamless Coat and the Nails. Holy corpses were already pouring in. Helena brought Daniel; Saint Timothy, Saint Andrew and Saint Luke arrived under Constantius, Samuel under Arcadius and Isaiah under Theodosius II, the Three Children under Leo I, Saint Anne under Justinian, and Mary Magdalene and Lazarus under Leo VI. Romanus I added the Image of Edessa, Nicephorus Phocas the hair of John the Baptist and John Tzimisces the sandals of Christ. The mantle of Elijah was kept in the New Basilica, the loaves of the miracle under the Column of Constantine, while the relics of the Virgin could mostly be seen at herchurches at Blachernas and Chalcopratia. The relic-museums had no rivals in the world; and despite the State's dislike for unauthorised strangers, pilgrims who desired to pay worship there were always encouraged and assisted. The story of the Iconoclastic controversy showed how much holy pictures meant to the Byzantine. But religious objects were also of highly practical value. Not only were many of the monks and hermits efficient healers, but the Christian shrines took over the beneficent qualities that their pagan predecessors had possessed. Men and women went no more to the temples of Asclepius or of Lucina to cure their ills. Instead they crowded the Church of Saint Damian and Saint Cosmas the Anargyri, the Free Doctors. The shrines of the Archangel Michael were very medicinal, particularly his cathedral at Chonae, while Saint Diomede was almost as efficient. For sexual complaints men had recourse to Saint Artemius and women to his partner Saint Febronia. Saints could even protect a city. Twice Saint Demetrius in person saved Thessalonica, while Constantinople was under the care of the Virgin; and Edessa was long able to rest in peace relying on Christ's promise that it would never be captured. The promise however wore out.»

Steven Runciman,
Byzantine civilisation,
Taylor & Francis, 1933/1975,
pp. 215-216.