Papyrus transcriptions of the Gospel of John released by IGNTP /Δημοσίευση των μεταγραφών των παπύρων του Ευαγγελίου του Ιωάννη από το IGNTP

Papyrus P2 /

Ο πάπυρος P2

Papyrus transcriptions made available through Institutional Repository

Following the release of the Vetus Latina Iohannes transcriptions, the International Greek New Testament Project (www.igntp.org) has made available its transcriptions of papyri which contain the Gospel according to John on the University of Birmingham Institutional Research Archive.

The following twenty-seven witnesses are available from the repository as raw XML or can be viewed as they appear in the prototype IGNTP transcripts website:

 

P2	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P5	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P6	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P22	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P28	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P36	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P39	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P44A	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P44B	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P45	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P52	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P55	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P59	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P60	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P63	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P66	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P75	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P76	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P80	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P84	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P90	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P93	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P95	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P106	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P107	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P108	John	Raw XML	IGNTPtranscripts
P109	John	Raw XML	IGNTPtranscripts

The transcriptions are licensed as Creative Commons by-nc-sa to encourage their re-use: we would be very interested to hear (by email) from projects or developers who go on to work with this data. A description of the XML encoding guidelines followed (conforming to TEI P5) is available here.

* Source/Πηγή: birmingham.ac.uk

Communist Russia persecuting Jehovah's Witnesses: A revealing contemporary propagandizing newspaper article /Η Κομμουνιστική Ρωσία διώκει τους Μάρτυρες του Ιεχωβά: Ένα αποκαλυπτικό προπαγανδιστικό άρθροσε εφημερίδα της εποχής

The Trial Should Be Continued


The defendant did not hide anything; he answered all questions in detail.

'Where did the Jehovist literature come from which you distributed?' the presiding Judge asked.

'From across the ocean.'

'Did it have anti-Soviet character?'

'Yes.'

'Do you admit that your activity was criminal?'

'Not only do I admit it; I condemn it and I am breaking with the Underground for ever. I regret that I lost my young years, that I lived eighteen years for nothing...'

Hundreds of people who filled the hall of the Cultural Centre of Rascani, were listening with tense attentiveness to every word of the defendant. On the faces of the members of the sect there were guarded looks and confusion; in the eyes of some 'sisters' and 'brothers' there are sparkles of hate. What is happening to Zaporojan? He seems transformed.

Ivan Zaporojan was known as an ardent member of the organization 'Jehovah's Witnesses', not only by the sectarians of the village of Vasileutsi but also by those of other villages. In 1945 he joined the 'Heralds of Eternal Kingdom' and, with all his soul, attached himself to Jehovah's religious teaching. A year later he was condemned for refusing to serve in the Soviet Army. He returned home in 1949, and again engaged in the same activities as before. In 1950 another draft notice came from the regional drafting board and Zaporojan repeated the same thing for which he had served his term before. 'I am not going to the Army,' he said, 'my religion does not permit us to take arms in our hands.' The 'servant of God' was sentenced with all severity of Law for desertion and anti-Soviet propaganda.

To the Soviet State, man is more valuable than anything else. Therefore, its Laws are so humane, and therefore, Ivan Zaporojan was set free before his term had expired. They thought that this man had thought over his situation and had thrown out of his mind and heart everything that connected him with the shameful past. He would live a new life and start thinking the right way. Yet having returned to Vasileutsi in 1956, he again went to see the sectarian leaders.

'I appoint you to be the servant of the circle and a liaison,' P. Geletiuk, the area manager at that time, told him.

Three years passed, and Zaporojan became deputy servant of the group. From Geletiuk he received the journal Bashnia Strazhi [Watchtower] and other secret publications and distributed them among the sectarians, then delivered coded accounts to the 'Area servant.'

It was not with good purposes that the sectarians assembled in Zaporojan's house at night. They befouled with dirt our reality and prayed for the advent of Armageddon.

'Do not vote in the elections, do not join the Soviet Army, do not get active in public affairs, because God does not like it,' he taught the rank-and-file sectarians.

Zaporojan used every opportunity to make people come to him: their need of support, their failures or their weaknesses...

Well, what happened to Zaporojan? Why did the active preacher of Jehovism make a complete about face and turned his back on the Underground? Why doesn't he, as before, defend the organization of the 'Jehovah's Witnesses' but, on the contrary, unmasks it? Has the leader shrunk in the face of punishment?

Ivan Zaporojan wrote his declaration about his break with the Jehovists on June 8th 1963, soon after his arrest. But it was not dictated by the feeling of fear. After all, he was tried before and he was not afraid, because he deeply believed. Now, however, this belief was not present any more, but, instead, there was realization of the senselessness of further work underground...

It was the thought that the organization of 'Jehovah's Witnesses' suffers bankruptcy in the Soviet country, that it was time to end the double life, that penetrated Zaporojan's conscience four years ago. He tried to chase this thought away from his mind, he regarded it as Satan's delusion, but he was not able toget rid of this realization.

Before his eyes, the sect dispersed; it was deserted not only by some rank-and-file believers, but also by some leaders, such as the area manager Pavel Geletiuk, the section servant Petr Syrgi . . . Also depressing was the break between the leaders of Jehovism in Siberia, which, as Zaporojan learned, was caused by their disagreement concerning the division money. It appeared that there, at the top, people believed not in God but in their worldly life.

Slowly, the enlightenment came about and it was only the sentiment of strict Jehovist discipline developed over many years, and also his wife, blinded by fanaticism, who would not even hear of any break with 'brothers' and 'sisters', that kept him on the old road. So, when Zaporojan was arrested, he finally could breathe freely. Time had come to put a dot over the past. At the investigation, he admitted everything honestly, told in detail about his improper activities and wrote the declaration concerning his break with the anti-social organization of the Jehovah's Witnesses.

Eighteen years he lived in vain... Ivan Zaporojan had to pay a high price for his enlightenment. The presiding Judge, I. A. Guranda, more than once mentioned these eighteen lost years to the sectarians present in the courtroom. He wanted these people, who had not yet freed themselves from the influence of religious ideology, to learn a lesson from the bitter experience of Zaporojan and to realize that they not only deprive themselves of the joys of a vigorous, creative and inspired life but, also willingly or unwillingly, take part in an anti-social activity of the organization Jehovah's Witnesses and in its criminal connections with the American imperialism.

The workers of the Rascani District, present in the courtroom, amply learned how pitiful was the role of the rank-and-file faithfuls who became victims of Jehovism.

Although the presiding Judge ordered several short recesses, the trial essentially did not stop for even a minute. As soon as the Judges left their seats and the guards removed the defendant, the kolkhoz members, workers and educated people would surround the sectarians and start a really heated conversation with them. Some appealed to the human pride of the erring ones, others talked about the absurdities of which the Bible is full, still others put them to shame and pointed out the harmfulness of 'Jehovah's Witnesses' . . . And the 'heralds of Kingdom' (mostly women) said something about God and Armageddon, (the place where, according to the book of Revelation, the last battle of history will take place).

These oral skirmishes involuntarily brought to our minds the thought: Why is it so seldom that such community trials take place against the sectarianism in our villages, settlements, towns —where there still remain those 'witnesses' and other 'brothers' and 'sisters' in Christ? Aren't we too yielding to people who speculate with the belief in God? Why do we sometimes miss the realization of our right to an active, continuous and militant antireligious propaganda?

The present Court trial showed that the atheists from Vasileutsi attack the obsolete vestiges rather timidly and do not make war on the criminal Jehovist propaganda. Five of six comrades who appeared as witnesses called themselves agitators. But not a single one of them answered [in the positive] to the question of the judges: 'With whom of the believers do you work? Whom did you get out of the sect?'

The sectarian Vera Zabolotna is even a relative of the agitator Maria Tsymbaliuk. When the presiding Judge, Ivan Afanasievich Guranda, asked Maria whether she talked to Vera about her erring, there was a reply:

'I did not, she lives outside of my section...'

Also the other agitators, whom we had the opportunity to hear at that trial, 'work' the same way with the believers. They met the sectarians only in selsovet—the village council, when the Jehovah's Witnesses were summoned there to explain whether they would participate in the elections of the organs of administration.

The candid admission of the defendant as to his mistakes and his condemnation of his harmful underground activity, were appreciated by the Court; Zaporojan was sentenced conditionally to ten years in prison with a three-year term of probation.

The testimony of thirteen witnesses, and the convincing, well-founded statements of the public prosecutor—the headmaster of the school at Nagoriansk, V. K. Kasianenko, and of the State Prosecutor, A. P. Poluiektov, will surely leave their impact on the consciousness of the rank-and-file sectarians, and will help them to realize that the adherence to this reactionary organization constitutes a crime against the country and the people.

The trial which ended in Rascani should be continued in Vasileutsi and other villages. Let our atheists be judges at these trials of conscience! Every day a fight should start for a new man. Massively, actively and persuasively one should expose all and sundry religious survivals, and help those who still have the bad luck of being under the influence of a religious ideology, including the Jehovist one, to return to a healthy and valuable life.

Settlement of Rascani
N. Chernous,
Our special correspondent


Source:
Pravda Vostoka [Правда Востока] (Truth of the East), November 15th 1963

* Richard Wurmbrand,
The Soviet Saints
[Οι Σοβιετικοί Άγιοι],
Hodder and Stoughton 1968,
pp./σσ. 91-95.

How well does the text of the New Testament as we have it in the late 2nd/early 3rd cent. reflect the state of the text in the late 1st cent.? /Σε ποιο βαθμό το κείμενο της Καινής Διαθήκης όπως το έχουμε από τα τέλη του 2ου/αρχές 3ου αι. αντανακλά την κατάσταση του κειμένου των τελών του 1ου αι.;

.

��

It is widely acknowledged that the text of the documents comprising the New Testament, preserved today in thousands of manuscripts, is better attested than any other text from the ancient world. Yet as true as that statement is, it is potentially misleading, in that the bare statement does not reveal the circumstance that approximately 85 percent of those manuscripts were copied in the eleventh century or later—over a millennium after the writing of the New Testament. With regard to the 15 percent or so of manuscripts that do date from the first millennium of the text's existence, the closer one gets in time to the origins of the New Testament, the more scarce the manuscript evidence becomes. Indeed, for the first century or more after its composition from, roughly, the late first century to the beginning of the third—we have very little manuscript evidence for any of the New Testament documents, and for some books the gap extends toward two centuries or more.

To put the matter a bit differently, we have—beginning about 200 C.E. for some books, such as the Gospel of John (℘66, ℘75), the Gospel of Luke (℘75), and the Pauline corpus (℘46), but not until 300 C.E or later for others, such as the Gospel of Mark or some of the Catholic letters—substantial hard evidence for what each book of the New Testament looks like, in general and in detail: its overall structure and arrangement, the order of the paragraphs, the sequence of sentences, and the wording of a very large percentage of its text. This is not at all to say that the text is without variation, but the overall shape of the document is stable and recognizable with regard to both its form and its content, and, with a very few notable exceptions, such as John 7:53—8:11, the sixteenth chapter of Mark, and the ending of Romans, remains stable at all levels above that of the sentence right up until today.

Prior to that 200 to 300 C.E. time frame, however, we have very little evidence for any of these books, only some small fragments preserving a few verses each. (These fragments do document a book's existence, but preserve very little of its contents.) It is widely recognized that in the ancient world the first century or so of a document's existence was a critical period for the transmission of its text, a time when alterations or disruptions, if they were to occur, were most likely to occur, and for this crucial period in the history of the transmission of the New Testament we know relatively little.

So, given these circumstances—that the first century of a text's existence was the critical period, and that we have almost no manuscript evidence from that time—the question arises: how well does the text of the New Testament as we have it in the late second/early third century reflect the state of the text in the late first century? (Using "in the late first century" as shorthand for "the time when the various documents that now comprise the New Testament began to be copied and circulated," whenever and in whatever form that was for a particular document.) This is the question I wish to investigate.


Είναι ευρέως αναγνωρισμένο ότι το κείμενο των εγγράφων που απαρτίζουν την Καινή Διαθήκη, όπως διατηρείται ως σήμερα σε χιλιάδες χειρόγραφα, πιστοποιείται καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο κείμενο του αρχαίου κόσμου. Εντούτοις, όσο αληθής κι αν είναι αυτή η δήλωση τόσο είναι δυνατόν να είναι παροδηγητική καθώς αυτή η δήλωση από μόνο της δεν αποκαλύπτει το γεγονός ότι περίπου το 85 τοις εκατό αυτών των χειρογράφων αντιγράφηκαν τον ενδέκατο αιώνα ή αργότερα—μια χιλιετία και πλέον μετά τη συγγραφή της Καινής Διαθήκης. Όσον αφορά το 15 τοις εκατό περίπου των χειρογράφων τα οποία χρονολογούνται στην πρώτη χιλιετία ύπαρξης του κειμένου, όσο περισσότερο πλησιάζει κανείς στο χρόνο συγγραφής της Καινής Διαθήκης τόσο περισσότερο σπανίζουν τα χειρογραφικά τεκμήρια. Πράγματι, για τον πρώτο αιώνα και πλέον μετά τη συγγραφή της αρχίζοντας περίπου απο τα τέλη του πρώτου αιώνα μέχρι τις αρχές του τρίτου—έχουμε πολύ λίγα χειρογραφικά τεκμήρια για οποιοδήποτε από τα έγγραφα της Καινής Διαθήκης και μάλιστα για κάποια βιβλία το χάσμα επεκτείνεται δύο ή και περισσότερους αιώνες.

Για να τεθεί το ζήτημα λίγο διαφορετικά, έχουμε—ξεκινώντας από το 200 Κ.Χ. περίπου για κάποια βιβλία, όπως το Ευαγγέλιο του Ιωάννη (℘66, ℘75), το Ευαγγέλιο του Λουκά (℘75) και το παύλειο corpus (℘46), αλλά όχι μέχρι το 300 Κ.Χ. ή αργότερα για άλλα βιβλία, όπως το Ευαγγέλιο του Μάρκου ή κάποιες από τις καθολικές επιστολές—ουσιώδη απτά τεκμήρια για τη γενική μορφή καθενός από τα βιβλία της Καινής Διαθήκης, γενικά και ειδικά: την συνολική δομή και διάταξή του, τη σειρά των παραγράφων, την αλληλουχία των προτάσεων και την επιλογή των λέξεων ενός μεγάλου ποσοστού του κειμένου του. Αυτό με κανέναν τρόπο δεν σημαίνει ότι το κείμενο δεν έχει διαφοροποιήσεις, αλλά ότι το συνολικό περίγραμμα του εγγράφου είναι σταθερό και αναγνωρίσιμο όσον αφορά στη μορφή του και στο περιεχόμενό του και ότι, με πολύ λίγες αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, όπως το Ιωάννης 7:53—8:11, το δέκατο έκτο κεφάλαιο του Μάρκου και το τελείωμα της Προς Ρωμαίους, παραμένει σταθερό σε όλα τα παραπάνω επίπεδα με κυριότερο εκείνο περί προτάσεων έως και σήμερα.

Πριν από αυτό το χρονικό πλαίσιο μεταξύ 200 και 300 Κ.Χ., όμως, έχουμε πολύ λίγα τεκμήρια για οποιοδήποτε από αυτά τα βιβλία, μόνο κάποια μικρά σπαράγματα διατηρούν λίγα μόνο εδάφια το καθένα από αυτά. (Αυτά τα σπαράγματα πιστοποιούν πράγματι την ύπαρξη ενός βιβλίου αλλά διατηρούν πολύ λίγα από το περιεχόμενό του.) Αναγνωρίζεται ευρέως ότι στον αρχαίο κόσμο ο πρώτος αιώνας περίπου της ύπαρξης ενός εγγράφου ήταν η κρίσιμη περίοδος για τη μεταβίβαση του κειμένου του, μια περίοδος κατά την οποία αλλοιώσεις ή παρεμβάσεις, αν επρόκειτο να συμβούν, ήταν πιο πιθανό να συμβούν και για αυτή την κρίσιμη περίοδο στην ιστορία της μεταβίβασης της Καινής Διαθήκης γνωρίζουμε σχετικά ελάχιστα.

Έτσι, με αυτά τα δεδομένα—ότι ο πρώτος αιώνας της ύπαρξης ενός κειμένου ήταν η κρίσιμη περίοδος και ότι δεν έχουμε σχεδόν κανένα χειρογραφικό τεκμήριο από αυτή την περίοδο—εγείρεται το ερώτημα: σε ποιο βαθμό το κείμενο της Καινής Διαθήκης όπως το έχουμε από τα τέλη του δεύτερου/αρχές τρίτου αιώνα αντανακλά την κατάσταση του κειμένου των τελών του πρώτου αιώνα; (Λέγοντας "τέλη του πρώτου αιώνα" αναφερόμαστε συντομογραφικά στην "περίοδο κατά την οποία τα διάφορα έγγραφα τα οποία απαρτίζουν πλέον την Καινή Διαθήκη άρχισαν να αντιγράφονται και να κυκλοφορούν", οποτεδήποτε και σε οποιαδήποτε μορφή έλαβε το εκάστοτε έγγραφο.) Αυτό είναι το ζήτημα που θέλω να διερευνήσω.

*  Michael W. Holmes,
"Text and Transmission in the Second Century"
["Το Κείμενο και η Μεταβίβασή του τον Δεύτερο Αιώνα"],
in:
Robert B. Stewart,
The Reliability of the New Testament: Bart Ehrman and Daniel Wallace in Dialogue,
[Η Αξιοπιστία της Καινής Διαθήκης: Ο Bart Ehrman και ο Daniel Wallace σε Διάλογο],
Fortress Press, pp./σσ. 61, 62.

Σάββας Αγουρίδης: Ορθοδοξία και ελληνικότητα από τη σκοπιά της νεωτερικότητας

Με το θέμα αυτό ασχοληθήκαμε και αλλού, εδώ όμως η διαπραγμάτευση του είναι πιο πλήρης και πιο εμπεριστατωμένη. Εσχάτως, η Ορθοδοξία βγήκε στο παζάρι της πολιτικής και της εθνοκαπηλίας όσο ίσως ποτέ άλλοτε. Πολιτικοί και όλο το φάσμα του Τύπου εκφράζουν, εντελώς ξαφνικά, την εκτίμηση τους για την Ελληνική Ορθοδοξία σήμερα, μέσα ιδίως στη σύγχυση και την κατάντια που βρέθηκε η Ρωσική Ορθοδοξία μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, και ζητούν από εμάς τους 'Ελληνες ορθόδοξους να προσφέρουμε, κατά τους δύσκολους καιρούς που περνούν τα εθνικά μας θέματα, βοήθεια και ερείσματα στην κυβερνητική πολιτική. Δεν θα ασχοληθώ εδώ με το ξαφνικό αυτού του εκτεταμένου ενδιαφέροντος για την Ορθοδοξία. Εφιστώ απλώς την προσοχή του αναγνώστη πως μόνο πολιτικά γεγονότα, χωρίς καμία πνευματική ζύμωση, προηγήθηκαν αυτού του ξαφνικού ενδιαφέροντος. Το ότι υπήρξαν εκκλησιαστικοί ηγέτες και θεολόγοι που ανταποκρίθηκαν, που θεώρησαν το ενδιαφέρον αυτό αληθές Θεού δώρο σε μια εκκλησία, που στερείται κοινωνικών και υπερεθνικών στόχων, είναι ευνόητο, αφού, κανονικά, στη χώρα μας της «νόμω κρατούσης πολιτείας», εργοδότης της εκκλησίας δεν είναι μόνον ο Ιησούς Χριστός αλλά και το κράτος για πολύ ευεξήγητους λόγους. Όλες όμως αυτού του είδους οι σταυροφορίες ποτέ δεν ξεκινούν με πολιτικά αλλά με θρησκευτικά εμβλήματα. Γι' αυτό και η σταυροφορία για τη σωτηρία της Ορθοδοξίας, αυτή τη φορά από τους Έλληνες, συγκαλείται για να συντριβεί ο παλαιός και εσχάτως ενσκήψας εχθρός της, η Ουνία. Ποιος μπορεί να μείνει έξω από μια τέτοια εκστρατεία; Κληρικοί και θεολόγοι κάλεσαν το λαό από την τηλεόραση και τον Τύπο να στρατευθεί για να συντρίψει την κεφαλή αυτού του θηρίου, όχι στον τόπο μας -αφού εμείς δεν έχουμε τέτοιο πρόβλημα- αλλά στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης! Τονίστηκε πως πρόκειται για ευκαιρία της Ελληνικής Ορθοδοξίας να προσφέρει όχι μόνο βοήθεια προς τις αδελφές ορθόδοξες εκκλησίες των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά και πεδίο δόξας για το όνομα της Ορθοδοξίας και της Ελλάδας!

Αυτά γράφονται εδώ έτσι, γιατί εγώ ως ορθόδοξος και ως Έλληνας ένιωσα προσβεβλημένος από όλη αυτή τη φανφάρα, που δεν είχε καμία σχέση με παρέμβαση της εκκλησίας μας εξ ιδίας πρωτοβουλίας, κατόπιν επισταμένης μελέτης και των αναγκαίων ανταλλαγών, και με την αρμόζουσα σοβαρότητα, αλλά ήταν σαφώς μία υποκίνηση απέξω. Και η υποκίνηση αυτή εκδηλώθηκε από «παράγοντες» κατά τρόπο αμελέτητο, βάναυσο και μειωτικό για την εκκλησία.

Με τα παραπάνω θέλω να πω σε αυτό εδώ το άρθρο πως η διαπραγμάτευση του θέματος «Ορθοδοξία και Ελληνικότητα» είναι αναγκαία σήμερα παρά ποτέ από τη σκοπιά της νεωτερικότητας. Τα πρόσφατα γεγονότα έδειξαν κατάφωρα ότι πολιτικοί και άλλοι πνευματικοί ηγέτες του τόπου πρέπει να μελετήσουν σοβαρά και αντικειμενικά τι είναι η Ελληνική Ορθοδοξία πριν ξεκινήσουν οποιαδήποτε συζήτηση για χρησιμοποίηση του παράγοντα αυτού για σκοπούς που δεν ανήκουν άμεσα στην περιοχή της εκκλησίας. Μας καίνε σήμερα τα εθνικά θέματα και η εκκλησία μας δεν μπορεί να μείνει αδιάφορη στην οδύνη του έθνους. Έχει όμως η εκκλησία δικές της πηγές έμπνευσης και δικούς της δρόμους για να βοηθήσει το λαό στην κρίση που περνάει. Έχει τετραγωνικά αποδειχθεί πως οι απέξω «υποβολές» στην εκκλησία ενεργειών πολιτικού χαρακτήρα, με θρησκευτικό μανδύα, ούτε το έθνος ωφελούν ούτε την εκκλησία. Πέρασε η εποχή της συναλληλίας.

Η διαπραγμάτευση του θέματος είναι χωρισμένη σε δύο μέρη, ένα ιστορικό και ένα συστηματικό. Στο ιστορικό μέρος θα παρουσιαστεί πώς η Ορθοδοξία έγινε ιστορικά αυτό που είναι σήμερα κατά στάδια, με την έννοια, δηλαδή, του πώς ο πυρήνας της αρχικής αποστολικής παράδοσης, μέσα από ποικίλες ιστορικές διαδικασίες, έγινε για τους Έλληνες αυτό που είναι σήμερα. Έτσι θα μπορούμε να έχουμε σαφήνεια ως προς τους παράγοντες που συντέλεσαν στη διαμόρφωσή της, αν και η ιστορική έκθεση θα είναι εξαιρετικά σύντομη, όπως επιβάλλει η συγγραφή ενός άρθρου. Στο συστηματικό μέρος, έστω και ακροθιγώς, θα εξεταστούν από τη σκοπιά της νεωτερικότητας κάποιες ουσιώδεις, κατά την εκτίμησή μας, περί Ορθοδοξίας απόψεις, χωρίς τη συνειδητοποίηση των οποίων η αυτογνωσία της Ορθοδοξίας δεν μπορεί παρά να είναι ελλιπής.

I

Κατ' αρχάς πρέπει να γίνει συνείδηση του αναγνώστη πως οι αγώνες της Ορθοδοξίας μέσα στην ιστορία έγιναν με αποκλειστικό σκοπό τη συνέχιση της χριστιανικής αποστολικής παράδοσης. 'Οποιοι κι αν ήταν οι ιστορικοί παράγοντες που διαμόρφωσαν την Ορθοδοξία, όλα αυτά έγιναν για τον ίδιο σκοπό: τη συνέχιση της ευαγγελικής αποστολικής παράδοσης. Αυτό είναι το βασικό ελατήριο της κινητικότητας της Ορθοδοξίας μέσα στην ιστορία. Αυτό διακηρύττουν Οικουμενικές και Τοπικές Σύνοδοι, Ομολογίες Πίστης και επίσημες εκκλησιαστικές διατυπώσεις από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οτιδήποτε κατά καιρούς κι αν αποφάσισαν. Σε πρώτη φάση, δηλαδή, η Ορθοδοξία είναι το ευαγγέλιο του Ιησού περί της βασιλείας του Θεού, καθώς και το αποστολικό κήρυγμα περί του νέου κόσμου και της νέας εν Χριστώ ζωής, που έχουμε στα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Στο επόμενο, όμως, στάδιο η Ορθοδοξία άρχισε με τη βοήθεια της ελληνιστικής σκέψης να ορίζει τον εαυτό της μέσα στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, σε σχέση είτε προς τον Ιουδαϊσμό είτε προς τον Ελληνισμό είτε προς το Γνωστικισμό. Αυτό σήμαινε απόκρουση της θρησκείας με την εθνική και νομική ιουδαϊκή έννοια αφενός, ταύτιση του Χριστού προς τον ελληνικό «Λόγο» και κατάφαση του κόσμου ως δημιουργίας του Θεού και ως ιστορίας, με απόρριψη οποιασδήποτε «γνωστικής» απαισιόδοξης και αρνητικής άποψης περί του κόσμου και της ιστορίας. Ένα είδος εξελληνισμού του χριστιανισμού άρχισε στην Αλεξάνδρεια, διατύπωση, δηλαδή, της νέας θρησκείας με όρους και εικόνες όχι της εβραϊκής αλλά της ελληνικής σκέψης. Έτσι, η Ορθοδοξία έγινε κτήμα και των μορφωμένων στρωμάτων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η επαφή χριστιανισμού και Ελληνισμού έκανε την εκκλησία παγκόσμιο θρησκευτικό ιστορικό κίνημα, δημιούργησε όμως σοβαρά προβλήματα στο εσωτερικό της εκκλησίας, ως προς τη διατύπωση της νέας πίστης μέσα στο νέο πνευματικό της περιβάλλον.

Μπορούμε να πούμε πως, στο δεύτερο αυτό στάδιο, αναγνώρισης, επικράτησης του χριστιανισμού και συμφιλίωσης με το ρωμαϊκό κράτος, από τον 3ο μέχρι τον 9ο αιώνα η εκκλησία, ιδίως στην Ανατολή, συγκλονίστηκε από διάφορες αιρέσεις, που πηγή έμπνευσής τους είχαν συνήθως τον ελληνικό φιλοσοφικό τρόπο σκέψης. Ακόμα και κατ' αυτή την περίοδο της παρακμής του Ελληνισμού, το ερευνητικό και μεθοδικό ελληνικό πνεύμα έθετε, με τη μία μορφή ή την άλλη, δύσκολα ερωτήματα στην προσπάθεια μιας νέας διατύπωσης της χριστιανικής αποστολικής πίστης. Τέτοια ερωτήματα τέθηκαν και κατά τη διατύπωση του θεολογικού δόγματος, της σχέσης δηλαδή του Χριστού και του Αγίου Πνεύματος προς τον Πατέρα Θεό, του χριστολογικού δόγματος, της σχέσης δηλαδή της ανθρώπινης προς τη θεία φύση στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού, της χριστιανικής εσχατολογίας, της σχέσης δηλαδή της περί των εσχάτων διδασκαλίας προς την ανθρώπινη ιστορία, καθώς η εκκλησία έβγαινε από τα παραδεδομένα ιουδαϊκά σχήματα και σύμβολα έκφρασης και αναζητούσε νέα. Μερικοί πιστοί, ακόμα και θεολόγοι, φρονούν πως η Ορθοδοξία διαμορφώθηκε οριστικά κατά τους αιώνες 3ο έως 9ο, γι' αυτό και ο θρίαμβος της Ορθοδοξίας συνδέεται με την Κυριακή της Ορθοδοξίας, που θέσπισε η Σύνοδος του 845 μ.Χ. με την τελική αναστήλωση των εικόνων. Αυτό όμως είναι εν μέρει αληθές. Η Σύνοδος αυτή εξέφρασε περισσότερο την κόπωση της εκκλησίας από τους μακρούς και ενίοτε αιματηρούς αγώνες, καθώς και την προσευχή της στο Θεό να μην επανέλθουν τέτοια δεινά. Αυτό που είναι αλήθεια και που πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα είναι ότι ο μακρός αυτός επί αιώνες αγώνας σφράγισε πολύ χαρακτηριστικά τον ανατολικό χριστιανισμό, ιδίως αφού οι συνέπειες στην Ανατολή ήταν βαθύτερες και συνδέθηκαν με ευρύτερες ιστορικές παραμέτρους. Τα θέματα αυτά είναι τεράστια και απαιτούν τόμους για την ανάπτυξή τους. Εδώ θα αρκεστούμε σε ορισμένες παρατηρήσεις, ερεθίσματα περισσότερο για παραπέρα σκέψεις από τον αναγνώστη:

α) Η Ανατολή είχε δική της την ελληνική πνευματική κληρονομιά και από αυτήν ξεπήδησαν τόσο οι μεγάλοι αιρεσιάρχες όσο και οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας. Η περίοδος αυτή, ακόμα κι εκείνη της Εικονομαχίας, ήταν μια περίοδος πνευματικά γόνιμη για την εκκλησία, είναι δε κρίμα γιατί διακόπηκε.

β) Πολλοί χριστιανοί, ακόμα και θεολόγοι, κατά κάποιο τρόπο αυτονομούν την περίοδο αυτή. Η Ορθοδοξία πάλεψε με το διάβολο, τον νίκησε και ησύχασε: οι αποφάσεις των Συνόδων καθεαυτές και οι απόψεις των Πάτερων αυτής της περιόδου καθεαυτές μπορούν να οδηγήσουν, από μόνες τους, τους πιστούς και την εκκλησία. Αυτό όμως είναι σωστή διαπίστωση υπό τον όρο της αναφοράς Συνόδων και Πατέρων στην αρχή της κατά τις ανάγκες κάθε εποχής δι' όλων των μέσων έκφρασης της ευαγγελικής αποστολικής παράδοσης της εκκλησίας. Αυτό δεν πρέπει ποτέ να λησμονείται. Η περίοδος αυτή είναι από τις θεμελιώδεις και ένδοξες της Ορθοδοξίας, ακριβώς γι' αυτό το λόγο. Είναι περισσότερο πρότυπο και μοντέλο παρά fait accompli, κάτι που έκλεισε ως έχει διά παντός. Στις σχέσεις Αγίου Πνεύματος, που συγκροτούν την εκκλησία, και ιστορίας, δηλαδή των γεγονότων κατά την περίοδο αυτή, των οκτώ πρώτων αιώνων, θα λέγαμε ότι, θεολογικώς, στο Άγιο Πνεύμα ανάγεται η ευθύνη για τη διατήρηση της πιστότητας στην ευαγγελική αποστολική παράδοση, ενώ όλα τα άλλα μετέχουν, ασφαλώς, των ιστορικών συγκυριών που συνδέονται με αυτά. Ποιο όμως ήταν αυτό κάθε φορά. Εδώ οι κρίσεις διαφέρουν.

γ) Δεν έχει π.χ. σχέση με το Άγιο Πνεύμα το ότι στην Ανατολή η Ορθοδοξία έγινε κατά την εν λόγω περίοδο, πέραν των άλλων, και θέμα νομιμοφροσύνης στην αυτοκρατορία. Αυτό το τόσο σημαντικό θέμα αναφέρεται σαν παράδειγμα. Με άλλα λόγια, στο Βυζάντιο η Ορθοδοξία επιβλήθηκε διά νόμου, αφού οι ποικίλες αιρέσεις έφθασαν να γίνουν ακόμα και συνθήματα αντίστοιχων εθνοτικών μειονοτήτων, που αναζητούσαν συχνά την απαγκίστρωση από την αυτοκρατορία, ενίοτε διά των αιρέσεων. Αυτό, εξάλλου, είχε τρομακτικές συνέπειες στο χώρο της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών, μέσα στον οποίο ανδρώθηκε ο χριστιανισμός κατά τους πρώτες αιώνες και συντελέστηκε πολύ μεγάλη ανάπτυξη στην εκκλησιαστική ζωή. Μέχρι και τα χρόνια των Μεγάλων Πατέρων, ο διάλογος της εκκλησίας προς τον τότε κόσμο ήταν οπωσδήποτε ανοιχτός και ειλικρινής. Στη συνέχεια έγινε κάτι καθιερωμένο.

δ) Επίσης το ότι μετά τον 9ο αιώνα δεν έγιναν άλλες μεγάλες Σύνοδοι στην Ανατολή έτσι εξηγείται. Η βυζαντινή θεοκρατία δεν ανεχόταν άλλες αμφισβητήσεις ως προς το συνεχώς ερμηνευόμενο νόημα της χριστιανικής αλήθειας. Όχι μόνον εμπόδισε την εμφάνιση οποιωνδήποτε νεωτερισμών, αλλά και διαμόρφωσε την αντιχριστιανική και αντιπατερική αντίληψη ότι γενικότερα το μέλλον δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο παρά μια περισσότερο θεωρητικά τυπική ή τελετουργική επανάληψη του παρελθόντος. Εξάλλου, η Δύση, ενώ πρωτοστάτησε στη διατύπωση της Ορθοδοξίας στις Συνόδους της Ανατολής, είχε στη λαϊκή της βάση άλλου είδους προβλήματα, κι όπως ήταν μακριά από τον αυτοκράτορα Κωνσταντινούπολης, με τάσεις φυγόκεντρες, διατήρησε πιο ζωντανό το πνεύμα της ανεξαρτησίας στην έκφραση, μέχρις ότου και η Δυτική Εκκλησία συμμάχησε με τη Δυτική Αυτοκρατορία, προσέλαβε μάλιστα και η ίδια κρατικό χαρακτήρα, για την υπεράσπιση, όπως λέει, θρησκευτικών συμφερόντων, χωρίς να γλιτώσει από όλες τις εκτροπές της κοσμικής εξουσίας. Το όποιο ελεύθερο πνεύμα που υπάρχει σήμερα στην εκκλησία αυτή, οφείλεται όχι στη δομή της, αλλά στις κραυγαλέες ανάγκες να αντιμετωπίσει τις συνεχείς προκλήσεις του οπουδήποτε γείτονά της προτεσταντισμού αφενός, και αφετέρου τις βαθιές ανακατατάξεις που έφερε η μετά το 18ο αιώνα στο δυτικό κόσμο εκκοσμίκευση. Δεν είναι ότι η Ανατολή δεν είχε τις θεολογικές, φιλοσοφικές και επιστημονικές διάνοιες για ανάπτυξη και αναζωογόνηση του χριστιανισμού. Οι Ανατολικοί αρχικά υπερείχαν εν πολλοίς των Δυτικών στα γράμματα· αυτό που δεν τους επιτρέπονταν για λόγους νομιμοφροσύνης ήταν η αμφιβολία και επίσης η άσκηση κριτικής της εκκλησίας ή της αυτοκρατορίας ως προς την πίστη και τη ζωή. Όταν το μαχαίρι έφτασε στο κόκαλο, όταν το Βυζάντιο έπρεπε να διαλέξει μεταξύ των νέων οριζόντων της Δύσης ή εκείνων της συντήρησης, ξεπήδησε ένας μεγάλος και ουσιώδης πνευματικός, θεολογικός και πολιτικός, βέβαια, αγώνας με τους Δυτικόφρονες, από τη μια μεριά, και τους Παλαμιστές ή ανθενωτικούς, από την άλλη. Το αποτέλεσμα αυτής της μεγάλης και ενδιαφέρουσας διαμάχης, που μοιάζει σαν το κύκνειο πνευματικό άσμα του βυζαντινού χριστιανισμού, συντελέστηκε, όχι με τη μετάφραση της Summa Theologica του Ακινάτη από τον Δημ. Κυδώνη, το 1356, αλλά με την προσπάθεια των ισχυρών νέων κέντρων της Δύσης να κατακτήσει οικονομικά, εμπορικά και εκκλησιαστικά την Ανατολή, και γι' αυτό σφράγισε την Ανατολή με έντονο αντιδυτικό πνεύμα, που διατηρείται μέχρι και σήμερα. Επειδή όμως η διάσταση «ελληνικότητα» ενδιαφέρει άμεσα το άρθρο αυτό, ας σημειωθεί ότι στο χώρο της Ανατολικής Εκκλησίας ποτέ δεν διατυπώθηκαν βαρύτερες κατηγορίες εναντίον της ελληνικής σκέψης και φιλοσοφίας από αυτές που βρίσκουμε στον Γρηγόριο Παλαμά, ο οποίος προφανώς συνδέει ελληνικότητα και Δύση.

ε) Ο μοναχισμός, εξάλλου, στην Ανατολή, μέσα στο πλαίσιο ενός Καισαροπαπισμσύ, αναπτύχθηκε προς δύο κατευθύνσεις: την υπεράσπιση της αποστολικής παράδοσης έναντι των αυτοκρατορικών επιλογών (βλ. παράδειγμα Μάξιμου του Ομολογητή) αφενός και, αφετέρου, την έμφαση όχι τόσο στην κοινωνική δράση όσο στην «ησυχία», στις ουράνιες οπτασίες και από τούδε στη θέα του ίδιου του Θεού. Ο μοναστικός μυστικισμός είχε στην Ανατολή, άσχετα από τις αρχές του, πολλές φορές το χαρακτήρα αντίθεσης προς τα ορθολογικώς τεκταινόμενα υπό του βυζαντινού κατεστημένου και εξέφραζε έτσι την ελευθερία του χριστιανού ανθρώπου. Μετά την Εικονομαχία και την ήττα της αυτοκρατορικής αυθάδειας των Ισαύρων, ο μοναστικός μυστικισμός συνδέθηκε στενά προς τη λειτουργική και εικονογραφική εξέλιξη, με κέντρο το μυσταγωγικό χαρακτήρα της ορθόδοξης λατρείας και της λειτουργίας, χωρίς να διατηρήσει κάποιο προφητικό ιδιαίτερο ρόλο για την εκκλησία.

Έτσι μπορούμε να πούμε πως η Ορθοδοξία μάς κληροδοτήθηκε από το Βυζάντιο με κάποια συν και κάποια πλην: στα συν ανήκει η εποχή των Πατέρων, ανθρώπων αγωνιστών, για τη νέα διατύπωση της πίστης κατά την κάποια συνάντησή της με το δικό τους τότε κόσμο. Επίσης, στα συν ανήκει η μέσα από όλες τις διαμάχες διατήρηση της συνέχισης της ευαγγελικής αποστολικής παράδοσης, της διατήρησης της ελευθερίας του χριστιανού ανθρώπου να συναντήσει το Θεό όχι μόνο μέσω καθιερωμένων οδών, αλλά και μέσω της απευθείας μυστικής σύνδεσης με το Θεό είτε στη συλλογικότητα της λειτουργίας είτε κατ' ιδίαν. Στα πλην της αρχικής εποχής ανήκουν: η επιβολή της αυθεντίας της αυτοκρατορικής ή παπικής κοσμικής εξουσίας ως ισόθεης. Το πνεύμα πως η Ορθοδοξία έφτασε στην αποκορύφωσή της στο Βυζάντιο, κάτι που μόνον η Ρωσική Εκκλησία μπόρεσε να αποτινάξει (ασφαλώς με τη συνεργία εθνικιστικών και πολιτικών παραγόντων) και δεν μένει πια παρά η εσαεί τυπική επανάληψή της. Ο στραγγαλισμός της ανθρώπινης ελευθερίας και προσωπικότητας ως προϋπόθεσης για μια έκφραση της πίστης χωρίς γνησιότητα και ακεραιότητα. Το έντονο αντιδυτικό πνεύμα, που είχε ίσως κάποιο νόημα για τους Βυζαντινούς εξαιτίας της Φραγκοκρατίας, έπαψε όμως να έχει νόημα για τους μετέπειτα Ρώσους και Έλληνες ορθοδόξους, που είχαν ενώπιόν τους άλλες επιλογές, κατά τη μεταβυζαντινή εποχή, κάτω από νέες ιστορικές συγκυρίες. Αυτά για τη βυζαντινή κληρονομιά της Ορθοδοξίας εν συντομία.

Ένα νέο ιστορικό στάδιο, η μακρά περίοδος της δουλείας των Ρώσων υπό τους Μογγόλους και ιδίως των Ελλήνων και των άλλων Σλάβων της Βαλκανικής υπό τους Τούρκους, προσθέτει και τονίζει κάποια νέα στοιχεία στην Ορθοδοξία: Το ακόμα μεγαλύτερο κλείσιμο στον εαυτό της για λόγους αδυναμίας και άμυνας. Χωρίς τις ανθούσες ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, καθώς και κάποιες νησίδες στο εσωτερικό, η υπόδουλη Ελλάδα θα είχε βουλιάξει σε πνευματικό τέλμα. Εξάλλου, η εκκλησία και ο κλήρος, ιδίως ο ανώτερος, υποχρεώθηκαν κάτω από τις τότε περιστάσεις, να παίξουν εθναρχικό ρόλο για τη διάσωση της πίστης και του έθνους. Αυτό όμως δεν έγινε χωρίς τίμημα - η εκκλησία εκκοσμικεύθηκε σε μεγάλο βαθμό για να ανταποκριθεί όχι στην πνευματική και ηθική της αποστολή, αλλά για την εκπλήρωση άλλων εθνικών σκοπιμοτήτων, επιτακτικών μεν αλλά άλλων. Επίσης, η ευνόητη από μέρους του Οθωμανού κατακτητή εύνοια προς την εκκλησία και τα μοναστήρια δημιούργησε από την εκκλησία ένα μεγάλο ιδιοκτήτη γης και από τους μοναχούς, μέσα στην ανυπαρξία ελλαδικής διανόησης, απαιτήσεις πνευματικής ηγεσίας με βάση κάποια δήθεν αόρατη θεία χάρη, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπήρχαν τέτοια διαπιστευτήρια.

Τέλος, μέσα στο ιστορικό στάδιο της Νεότερης Ελλάδας, η Ελληνική Ορθοδοξία ήταν φυσικό πως διατήρησε την επιρροή της επί του λαού χάρη στη νομική κατοχύρωση και νομική εποπτεία της από τη «νόμω κρατούσα πολιτεία». Οι γενικές και πολιτικές συγκυρίες στην Ελλάδα κατά και μετά την επανάσταση δεν επέτρεψαν δυστυχώς ούτε μετά ταύτα τη δημιουργία ελεύθερης εκκλησίας. Η έλλειψη θεολογικής και γενικής μόρφωσης καταδίκασε την ελλαδική εκκλησία στη συμπαράταξή της όχι προς τα ανανεωτικά στοιχεία της διανόησης και της πολιτικής, αλλά προς παρατάξεις της συντήρησης όχι της καλύτερης αλλά της χειρότερης κληρονομιάς του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας. Έτσι, η εκκλησία στον τόπο μας έγινε μέρος της αρματωσιάς μιας χαμηλής τάξης πολιτικών, που την αντιμετωπίζουν σαν μέσο ψηφοθηρίας και πνευματικής υποδούλωσης του λαού. Δυστυχώς, οι Θεολογικές Σχολές, εξαιτίας του όχι ελεύθερου αλλά κρατικού τους χαρακτήρα και της απροθυμίας τους για οποιοδήποτε διάλογο με τη δική μας και την ξένη διανόηση, δεν βοήθησαν καθόλου την εκκλησία - κάτι που επεχείρησαν οι θρησκευτικές οργανώσεις με τη στράτευση του λαϊκού στοιχείου στις τάξεις τους, χωρίς να πετύχουν κι αυτές το ποθούμενο, αφού δεν έκριναν θεολογικά και κατά τους Κανόνες την εκκλησία στα ίσια, και ενώ βρίσκονταν αριστερά ως προς τα εκκλησιαστικά, βρέθηκαν στα πολιτικά πολύ δεξιά: Contradictio in terminis!

Τα παραπάνω φανερώνουν τον πολύ πλούσιο αλλά και συμπιληματικό και ιστορικά συμπτωματικό χαρακτήρα της Ορθοδοξίας: από την αρχή μέχρι σήμερα κάθε ιστορικό στρώμα στη ζωή της Ορθοδοξίας εμπέδωσε κάτι που σχετιζόταν με την αποστολική παράδοση και πλούτισε την πείρα της. Στο πολύ φυσικό ερώτημα του αναγνώστη για το πώς επιτυγχάνεται η ενότητα μέσα σε μια τόσο μακρά και με εναλλαγές πορεία, η απάντηση είναι: μόνο το Άγιο Πνεύμα μπορεί να εγγυηθεί εν πάση περιπτώσει για τις κάθε φορά σωστές επιλογές της Εκκλησίας, αφού κάθε φορά κάτι που ήταν στο κέντρο μπορεί ενδεχομένως να απωθηθεί στο περιθώριο και κάτι από το περιθώριο να έλθει στο κέντρο. Κριτήριο της Ορθοδοξίας ή της αγιοπνευματικής επιλογής της είναι η πιστή συνέχιση της ευαγγελικής αποστολικής παράδοσης και το πνευματικό συμφέρον του λαού του Θεού.

Σχετικά όμως με την Ελληνική Ορθοδοξία πρέπει να τονιστεί ότι έγιναν και γίνονται μέσα στον αιώνα μας προσπάθειες για ανανέωση. Παρά τις δυσμενείς συνθήκες αλλεπάλληλων πολέμων και συμφορών εθνικών, και παρά την αστάθεια της πολιτικής ηγεσίας του τόπου και τις συνεχείς ευκαιριακές επεμβάσεις της στα της εκκλησίας, η Ελληνική Ορθοδοξία έβγαλε από μέσα της και κάποιες αξιόλογες δυνάμεις, με σφρίγος για σοβαρούς αγώνες στους κόλπους της, για οράματα και προφητικές φωνές.

Η εκκλησία πρέπει να στηρίζει τις επιλογές της στο ευαγγέλιο του Ιησού Χριστού, στην αποστολική παράδοση και στη μακραίωνη πείρα της περί της πιστότητας στο ευαγγέλιο διά μέσου των αλλαγών των συνθηκών στο πέρασμα των αιώνων. Για να μπορεί δημιουργικά η εκκλησία να ζήσει στο εκάστοτε παρόν το μυστήριο του ευαγγελίου πρέπει να μπορεί, σε κάθε πολιτιστική περίοδο, να επιλέγει με αγιοπνευματικά κριτήρια τι πρέπει να καταλάβει το κέντρο της προσοχής της και τι μπορεί να πάει στην περιφέρεια, για να μπορέσει έτσι ο κόσμος να εννοήσει το χριστιανικό ευαγγέλιο. Τίποτε δεν χάνεται από τη «μνήμη» της εκκλησίας. Όμως, παρά την ενότητα του μυστικού χαρακτήρα του εκκλησιαστικού σώματος, ως ιστορικός οργανισμός η εκκλησία επιβάλλεται να αλλάζει σε έμφαση, σε μορφή, σε γλώσσα κ.λπ., έτσι ώστε να προσφέρει το ευαγγέλιο κατανοητό και γνήσιο στις ανάγκες ενός μεταβαλλόμενου κόσμου. Αυτό γίνεται με την επιλογή των στοιχείων εκείνων που προωθούνται στο κέντρο καθώς και αυτών που τοποθετούνται στην περιφέρεια. Κέντρο και περιφέρεια αναγκαστικά υπάρχουν πάντοτε. Τα κριτήρια του σχηματισμού τους δεν εμπνέονται πάντοτε από το Αγιο Πνεύμα. «Το Πνεύμα όπου θέλει πνει και την φωνήν αυτού ακούεις...» (Ιω. 3, 8)· πάντοτε, δηλαδή, αφήνει σαφή τα ίχνη της παρουσίας του: «Ουδείς δύναται ειπείν Κύριος Ιησούς ειμή εν πνεύματι αγίω...» (Α' Κορ., 12, 3)· «...Από των καρπών αυτών επιγνώσεσθε» την παρουσία του Πνεύματος, σε όσους εμφανίζονται ως προφήτες μέσα στην Εκκλησία (Μτ. 7,16)· «...Ου δε το Πνεύμα Κυρίου εκεί ελευθερία...» (Β' Κορ. 3,17)· «...ο παράκλητος, το πνεύμα της αληθείας...» έρχεται σε μια εκκλησία όχι παραδομένη στον κόσμο, παραδομένη σε ένα λειτουργικό λεξιλόγιο, αλλά αγωνιζόμενη προς τα κακά στοιχεία, γι' αυτό καλείται «παράκλητος» (Ιω. 14, 25. 15, 6). Επομένως, η επιλογή κάθε φορά δεν είναι κάτι που αναλαμβάνει η κυβέρνηση της χώρας· ούτε κάποιο απλώς εκκλησιαστικό γραφειοκρατικό επιτελείο, όσο χρήσιμα κι αν είναι τα επιτελεία αυτά και συντονιστικά. Η επιλογή γίνεται από ένα ένστικτο που υπάρχει μέσα στο λαό του θεού ως οργανισμό, από το ένστικτο του Ιησού Χριστού που λειτουργεί μέσα σε όλα τα ζωντανά μέλη της εκκλησίας, από το πνεύμα του Χριστού που μερικές φορές βρίσκει μυστηριώδη και παράξενο τρόπο έκφρασης. Αυτά -πολύ περιληπτικά- για τη σχέση του παρόντος προς το παρελθόν της Ορθοδοξίας.

Κι επειδή μιλάμε για την Ορθοδοξία μέσα στο χρόνο, πρέπει στη συνάφεια αυτή να γίνει έστω και σύντομος λόγος για τη σπουδαιότητα που έχει για την Ορθόδοξη Εκκλησία η εσχατολογία ως διάσταση του μέλλοντος. Δυστυχώς, πολλοί Έλληνες ορθόδοξοι πιστεύουν πως η Ορθοδοξία πρέπει να κοιτάζει μόνο προς τα πίσω, όχι προς τα εμπρός, προς τις παρούσες και μελλοντικές της υποχρεώσεις, προς τον ερχόμενο Κύριο της εκκλησίας, τον κριτή ζώντων και νεκρών. Αυτό σημαίνει πως η εκκλησία νιώθει τον εαυτό της συνεχώς υπό την κρίση του Θεού, πως αντιμετωπίζει το μέλλον της εκκλησίας και του κόσμου με πίστη στην υπόσχεση του Θεού για ένα καλύτερο κόσμο αλλά και με ταπείνωση. Γιατί οι εκκλησίες αποφεύγουν την εσχατολογική στροφή και προτιμούν τη στροφή στο παρελθόν; Γιατί η πρώτη συνοδεύεται πάντοτε από κραυγή και αλλαγή, δηλαδή αγώνα προς μετάνοια, ενώ η δεύτερη προσφέρει εύκολα ερείσματα για θριαμβολογίες και αυτοεπαίνους. Γι' αυτό το λόγο.

Από τη σύντομη ιστορική αναδρομή μας, τι βγαίνει ως προς το θέμα «Ορθοδοξία και Ελληνικότητα»; Νομίζω, πολύ απλά, βγαίνει πως η Ελληνική Ορθοδοξία (για καλό της αλλά ίσως και για κακό της) συνδέεται με χίλια νήματα με τον Ελληνισμό, την ελληνικότητα και με το ελληνικό έθνος. Στο συστηματικό μέρος η προσοχή μας θα επικεντρωθεί στο σημαντικό αλλά και επικίνδυνο χαρακτήρα αυτού του θεσμού. Ήδη όμως από το ιστορικό μέρος μπορούμε να πούμε πως όχι μόνον η ελληνική γλώσσα αλλά γενικότερα ο Ελληνισμός δέθηκε με την Ορθοδοξία. Με ποια όμως έννοια; Φυσικά, όχι με την έννοια οποιασδήποτε ταύτισης, όπως πιστεύουν συνήθως όχι μόνον οι Έλληνες πολιτικοί, αλλά και κάποιοι θεολόγοι. Η Ορθοδοξία δεν είναι προϊόν ούτε έκφανση της ζωής του ελληνικού έθνους, αφού η Ορθοδοξία σκοπεύει στον εκχριστιανισμό, στην πνευματική και ηθική μεταμόρφωση του ελληνικού έθνους, σύμφωνα με τις αρχές του χριστιανικού ευαγγελίου. Ούτε το ελληνικό έθνος μπορεί να παραστήσει εν παντί το διάκονο της Ορθοδοξίας, γιατί αυτό θα σήμαινε παραγνώριση της ουσίας του χριστιανισμού και, εν πολλοίς, παραχάραξη της γνωστής σε όλους ιστορίας. Υπάρχει στενή ιστορική «συνεργία» των δύο αυτών παραγόντων. Η «συνεργία» όμως αυτή δεν σημαίνει απλώς προνόμια από εδώ και από εκεί, αλλά κυρίως σοβαρές υποχρεώσεις και ευθύνες κάτω από την αυστηρή κρίση του Θεού. Όπως θα φανεί καθαρότερα από τη συνέχεια, είναι προς αποφυγή το μοντέλο σύνδεσης της Ορθοδοξίας που έκαναν, κατά τρόπο ειδωλολατρικό, διαπρεπείς Σλάβοι θεολόγοι και διανοούμενοι από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά. Το ίδιο και το μοντέλο σύνδεσης της Ορθοδοξίας με την Ελλάδα έγινε και γίνεται ακόμη από Έλληνες θεολόγους ελληνολάτρες. Τι άλλο είναι ο Ελληνοχριστιανικός Πολιτισμός; Πρόσληψη, κρίση και μεταμόρφωση είναι τα αναφαίρετα χαρακτηριστικά οποιασδήποτε κοινωνίας της Ορθοδοξίας με οποιοδήποτε έθνος και τον πολιτισμό του. Η ουσία και σατανικότητα του «εθνικισμού» βρίσκεται ακριβώς στην αναγόρευση ενός έθνους ως «θεοφόρου» λαού ένεκα δήθεν της «Ορθοδοξίας» του!

Ακούστηκαν και γράφτηκαν εσχάτως πολλά «εθνικιστικά» και στρεβλωτικά περί της Ορθοδοξίας στη σχέση της προς το ελληνικό έθνος. Αυτά δεν υπηρετούν ούτε τη μια πλευρά ούτε την άλλη, εκτός του ότι προδίδουν τεράστια άγνοια της ιστορίας. Προφανώς, υπηρετούν αυτούς που τα γράφουν και τα λένε. Γι' αυτό και η αγανάκτηση που εκφράζεται στην αρχή αυτού του άρθρου. Στη σύντομη ιστορική αναδρομή που κάναμε, φάνηκε πως υπάρχει όποια δική μας βάση για δική μας καύχηση; Πλούσια κληρονομιά; Ναι, έχουμε. Αγίους; Ναι, έχουμε. Ευθύνες; Έχουμε πολλές. Αποτυχίες; Ναι, πολλές είχαμε και έχουμε. Χρέος προς εμάς και προς τους άλλους; Βεβαίως, έχουμε. Βάση για καύχηση δεν έχουμε. Μας δόθηκαν πολλά και δεν φανήκαμε πάντοτε άξιοι του Θεού διάκονοι. Είναι φοβερό γιατί έτσι ανάγουμε και τις αποτυχίες μας σε θριάμβους.

Ας έρθουμε όμως σε κάποια συστηματική παρουσίαση κάποιων ιδιαίτερων απόψεων του θέματός μας που θεωρούμε φρόνιμο να τονιστούν αυτή την ώρα, μπροστά στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε.

II

Στις αρχές του αιώνα ο διαπρεπής Γερμανός θεολόγος Adolf Harnack, στο βιβλίο του Περί της ουσίας του χριστιανισμού (1913), χαρακτηρίζει την Ανατολική Ορθοδοξία ως «κοινωνία λατρείας», κάτι σαν αυτό που ήσαν οι Μυστηριακές Θρησκείες στην αρχαιότητα, μια μυστηριακή κοινωνία με καθορισμένο δόγμα και τυπικό, χωρίς τα προφητικά χαρακτηριστικά του ευαγγελικού κηρύγματος για το Θεό ως Πατέρα και ως του τελικού σκοπού του κόσμου, της βασιλείας του Θεού. Βέβαια, ο Harnack γνώριζε καλύτερα τη Ρωσική, όχι την Ελληνική Ορθοδοξία. Και επικρίθηκε για άγνοια της «Ευαγγελικής Ορθοδοξίας» που εκφράζεται όχι μόνο στους βίους των αγίων της εκκλησίας μας, σε κάποιες χαρακτηριστικές απόψεις του ανατολικού μοναχισμού, αλλά και σε μεταρρυθμιστικά μέσα στην Ορθοδοξία κινήματα. Οι Ρώσοι θεολόγοι εξανέστησαν ιδιαίτερα και, χωρίς δυσκολία, ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ έδειξε τις θεολογικές και άλλες κινήσεις εντός της Ρωσικής Εκκλησίας, ιδίως μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους, με στόχο τη μεταρρύθμιση και την αλλαγή, χωρίς τελικά να επισημαίνει αν κατέληξαν κάπου οι αιτήσεις αυτές. Καταβλήθηκε προσπάθεια να δειχθεί πως η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είναι μια νεκρή, σχεδόν μαζική κοινωνία λατρείας, αλλά ένας πνευματικός οργανισμός που όχι μόνο στα λόγια των αρχαίων κειμένων της, αλλά και στη ζωή και τη δράση της κινείται προς την πραγματοποίηση της διδασκαλίας του Ιησού περί της βασιλείας του Θεού. Επρόκειτο κάθε φορά για το ίδιο πράγμα: άρχιζε κάτι για κάποιο καλό αποτέλεσμα που τελικά δεν ερχόταν για κάποιο λόγο ποτέ. Το ερώτημα όμως παρέμεινε: Πώς θεολόγοι, όπως ο Harnack, είναι δυνατόν να αναλύσουν την Ορθοδοξία ως κοινωνία λατρείας; Στο γράφοντα, που στα εφηβικά του χρόνια υπέστη την επίδραση των θρησκευτικών οργανώσεων, η περιγραφή της Ορθοδοξίας από τον Harnack εμφανίστηκε ως λαθεμένη. Αν όμως επιμένω στο ερώτημα: τι τον ώθησε να καταλήξει σε μια τέτοια περιγραφή, είναι γιατί και εγώ ο ίδιος έχω προβληματιστεί από ορισμένα φαινόμενα της δικής μου θρησκευτικής πείρας, παρά το γεγονός ότι η βιωματική μαρτυρία μου δεν υπήρξε απλώς κοινωνία λατρείας. Εδώ ενδιαφέρουν αυτοί οι προβληματισμοί, και όχι οι ισχυρισμοί του Harnack καθεαυτούς, που περιγράφουν όχι εξαιρέσεις, αλλά κρατούντα φαινόμενα.

Και με έχει όχι μόνο παραξενέψει, με έχει τρομάξει η ιερότητα που έχει αποκτήσει το «εκκλησιαστικό τυπικό» για μας. Η ιερότητα της μορφής, των λόγων και των κινήσεων, δίνει την εντύπωση πως η μορφή έχει εξισωθεί με την ιερότητα του περιεχομένου. Αυτό πλησιάζει επικίνδυνα το χώρο του μαγικού. Γιατί ενώ εγώ, από βίωμα και θεολογική γνώση, βρίσκω τον τρόπο να ξεφύγω, έχω παρατηρήσει πως οι περισσότεροι ιερείς και λαϊκοί προπαντός αδυνατούν να κάνουν τις απαραίτητες διακρίσεις. Αν όμως τόσοι άνθρωποι αδυνατούν πλήρως να αντιληφθούν το ιστορικό συμβολικό βιβλικό στοιχείο που διαπερνά το τυπικό Μυστηρίων (π.χ. μπερδεύουν το εσωτερικό με το εξωτερικό) ένας outsider, όπως ο Harnack, πολύ εύκολα θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τα τελούμενα ως ειδωλολατρικά λατρευτικά έθιμα. Το πράγμα θα θεραπευόταν, αν οι Ορθόδοξες Εκκλησίες έπαυαν να θεωρούν το εκκλησιαστικό τυπικό ως κάτι sacrosanct και προέβαιναν σε αναθεωρήσεις των λειτουργικών βιβλίων, όπως έκαναν άλλωστε και οι Βυζαντινοί μέχρι το 14ο αιώνα. Θα ξεφεύγαμε έτσι όλοι μας, οι εντός και οι εκτός, από ένα αίσθημα ακινησίας της εκκλησίας μας, μιας ακινησίας που αμυντικά επέβαλε δυσμενείς ιστορικές περιστάσεις, που αποτελεί όμως για την εποχή μας σκάνδαλο.

Το αστείο είναι ότι μερικοί θεολόγοι έφτασαν να θεωρήσουν αυτή την ακινησία ως θεμελιώδες γνώρισμα της Ορθοδοξίας, ένα είδος αναφοράς στην ακινησία του αιωνίου μέσα από το πεπερασμένο του χρόνου. Βέβαια, ο καθένας μπορεί να γράφει ή να λέει ό,τι θέλει, όταν μάλιστα αυτά που γράφει με κάποιον τρόπο εντυπωσιάζουν. Η Ορθοδοξία ξέρει πως μέχρι το 14ο αιώνα είχαμε συνεχή κινητικότητα και εξέλιξη στο Τυπικό. Μήπως με την πτώση της Κωνσταντινούπολης σταμάτησαν οι δείκτες του ρολογιού της ιστορικής πορείας του τυπικού της Εκκλησίας; 'Επειτα, η ακινησία του Τυπικού δεν αναφέρεται στην αιωνιότητα του Θεού και Πατέρα του Ιησού Χριστού, αλλά στην αιωνιότητα κάποιων πράξεων μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές περιστάσεις, που δίνουν το αίσθημα κάποιας φυγής από την αναγκαστική ροή του χρόνου. Δεν μπαίνω καθόλου στο πρόβλημα των αλλαγών του Νίκωνα στη Ρωσία, γιατί δεν είναι απλό αλλά περίπλοκο.

Για το ίδιο ζήτημα που συζητάμε, μπορεί να γίνει λόγος και από μια άλλη οπτική γωνία. Σήμερα, εξαπλώνεται, ευτυχώς όλο και περισσότερο, η γνώση της Λειτουργίας, που αποτελεί το κέντρο της θείας λατρείας στην Ορθοδοξία. Σήμερα έγιναν περισσότερο γνωστά το βιβλικό υπόβαθρο, η σχέση της Λειτουργίας με το χριστολογικό και το εσχατολογικό δόγμα της εκκλησίας, η Λειτουργία ως συλλογική πορεία του λαού του Θεού μέσα στην ιστορία και μέσα στον κόσμο. Και όμως για το πλείστο των ορθοδόξων, Ρώσων και Ελλήνων, η Λειτουργία εξακολουθεί να είναι αόριστα ένα είδος θεοφάνειας καθώς και κοινωνίας προς το θείο, όχι πολύ διαφορετικά από ό,τι ήταν στα αρχαία μυστήρια. Από το βίωμα αυτό της πλειοψηφίας των ορθοδόξων λείπει πολλές φορές εντελώς η ιστορική διάσταση της σωτηρίας, η σχέση, δηλαδή, του Θεού με την ιστορία, που οδηγεί κατά το παρόν και στο μέλλον σε κάποιες συγκεκριμένες σχέσεις προς την κοινωνία και τον κόσμο. Αυτή η μύηση, που έχει τις αρχές της στην προφητεία της Παλαιάς Διαθήκης περί Θεού και ιστορίας, μέσα στο εθιμικό τυπικό της Ορθοδοξίας, που επιτρέπει την τέλεση λειτουργίας από τον ιερέα υπέρ ενός ατόμου, κάποιου που πληρώνει για την τέλεση με σκοπό επιτυχίας κάποιας αξιομισθίας, χωρίς να είναι αναγκαία η παρουσία πιστών, μετατράπηκε από μεταμόρφωση της χριστιανικής κοινότητας στην πορεία προς τη βασιλεία του Θεού, σε μια ευάρεστη προς το Θεό προσφορά, όπως ήταν όλες οι θυσίες στον προχριστιανικό κόσμο. Εκεί περίπου έφθασε το πράγμα.

Άφησε το άλλο: Ενώ η Λειτουργία είναι συμμετοχή της κοινότητας στη βασιλεία του Θεού, μια πρόγευση της βασιλείας για να προχωρήσει η κοινότητα παραπέρα, προς το πλήρωμα που διακρίνουμε στο τέλος της πορείας, η Ορθοδοξία ανέπτυξε ένα τέτοιο τελετουργικό luxus, λαμπρότητας και ομορφιάς, που δεν υποβάλλει καθόλου τη Λειτουργία ως πρόγευση της βασιλείας, ως ένα σταθμό καθ' οδόν προς την πληρότητα του τέλους, όπου ο άνθρωπος θα φθάσει συνεχίζοντας τον αγώνα του, αλλά αποκαλύπτει την παρουσία ενός παραδείσου, ως αυτός να είναι εδώ και τώρα. Οι Ρώσοι ορθόδοξοι μιλούν ειδικότερα για την ομορφιά της Λειτουργίας ως αποκάλυψης της αλήθειας της Ορθοδοξίας. Αυτά όμως είναι πολύ τραβηγμένα πράγματα, αιτιολογικές θεολογικές θεωρήσεις χωρίς σοβαρό βιβλικό χαρακτήρα. Το θέμα είναι πως, αν έχω τον παράδεισο εδώ και τώρα, υπάρχει λόγος να συνεχίσω αγωνιζόμενος για κάποιο «τέλος» μέσα στην ιστορία, όπως απαιτεί το ευαγγέλιο; Μια παραδοσιακή ερμηνεία της Λειτουργίας μεταβάλλει τελείως τη σχέση της προς τους εκτός, προς τον κόσμο, όπως την ξέρουμε από τη βιβλική και την πατερική παράδοση.

Θα είμαι πολύ σύντομος: Ξέρουμε τι έγινε ιστορικώς με τα παραπάνω αναφερόμενα καθώς και με πλήθος άλλων παράλληλων περιπτώσεων. Με δύο λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βιβλική και πατερική άποψη περί της Λειτουργίας, περί των Μυστηρίων κ.λπ., έπαψε επί αιώνες να είναι κατανοητή. Υπάρχει στα βιβλία και στις συμβολικές και εικονικές πράξεις, ερμηνεύεται όμως από την πλειονότητα του κλήρου και του λαού σύμφωνα με θρησκευτικούς τύπους και θρησκευτικές έννοιες, κληρονομημένες από τον προχριστιανικό ειδωλολατρικό κόσμο. Μια έτσι διοχετευμένη «ελληνικότητα», έχει σ' εμάς δημιουργήσει μια «λαϊκή θρησκεία» με σαφείς αποκλίσεις από την παράδοση. Αυτή η λαϊκίστικη τάση μέσα στην Ορθοδοξία δημιουργεί σοβαρά προβλήματα από τη στιγμή που η θεολογική και ποιμαντική ηγεσία της εκκλησίας σήκωσε ψηλά τα χέρια και παραδόθηκε άνευ όρων σε κάτι τέτοια λαϊκά ανάμικτα εκδηλώματα, που θυμίζουν μαζί με τον Ιησού Χριστό γνωστά ελληνικά ειδωλολατρικά ήθη και έθιμα. Πρόκειται για μια σοβαρή όψη του θέματος «Ορθοδοξία και Ελληνικότητα».

Σε ένα φίλο μητροπολίτη, είχα κάποτε παραπονεθεί γιατί άφησε χωρίς εκχριστιανισμό τα γνωστά σε όλους μας πανηγύρια, που γίνονται στην ύπαιθρο και τα νησιά μας. Μου είπε πως είχα δίκιο, μου τόνισε όμως την ανάγκη γενικότερης από την εκκλησία αντιμετώπισης τέτοιων προβλημάτων. Κι είχε δίκιο. Επειδή τον γνώριζα ως άνθρωπο ζηλωτή, είμαι βέβαιος πως δεν έκανε τίποτε, γιατί δεν βρήκε εταίρους στην υπόθεση αυτή. Η εκκλησία όχι μόνο δεν νιώθει την ανάγκη μελέτης των θεμάτων αυτών, αλλά είναι τόσο αδύνατη πνευματικά που φοβάται να αντιμετωπίσει το λαό σε οποιαδήποτε απόπειρα θεραπείας των ασθενειών του. Περιττό να αναφέρω και στη συνάφεια αυτή, πως τα έκτροπα των πανηγυριών μας έχουν αναχθεί από μερικούς θεολόγους όχι σε εκτροπές, αλλά, αντίθετα, ως χαρακτηριστικές εκφάνσεις μιας γνήσιας Ορθοδοξίας. Δυστυχώς έγινε ακόμα και αυτό. Πρόκειται για μια μέθοδο επικάλυψης των εκκλησιαστικών αμαρτιών μας, που τα τελευταία χρόνια έχει γίνει πολύ της μόδας, στοχεύει δε στο να βοηθήσει τους ιεράρχες να μην κάνουν τίποτε για τα κακώς κείμενα.

Επικρατεί φόβος και δειλία εκεί που έπρεπε η εκκλησία με παρρησία να λέει, χάριν του Χριστού, τα σύκα-σύκα και τησκάφη-σκάφη. Ξέρουμε, επίσης, όλοι μας τι γίνεται στο λαϊκό θρησκευτικό επίπεδο με τις εικόνες. Εδώ μας ενδιαφέρει, από το όλο θέμα, η εικονολατρία που παρατηρείται σε ευρέα ορθόδοξα στρώματα - μια κατάσταση που σιωπηρά παρακολουθείται αλλά, ως μη όφειλε, μάλλον συντηρείται από την εποπτεύουσα εκκλησιαστική αρχή. Πολλοί θεολόγοι μας, μάλιστα, στην περίπτωση αυτή, καυχώνται πως, ενάντια σε μια σημιτική και παλαιοδιαθηκική ανεικονική αντίληψη περί του θείου, η βυζαντινή εκκλησία, επηρεασμένη από πολύ πνευματικές ελληνικές αντιλήψεις, κατήγαγε θριαμβευτική νίκη υπέρ της Ορθοδοξίας με την αναστήλωση των ιερών εικόνων. Βέβαια, η εκκλησία αναστήλωσε τις ιερές εικόνες σε σχέση με το γενικότερο χριστολογικό δόγμα τους, δεν έκανε αναστήλωση της εικονολατρίας! Όμως η λαϊκή θρησκεία φαίνεται πως και εδώ, τελικά, θριάμβευσε, γιατί, σε τελική ανάλυση, κάτω από τα υψηλής στάθμης χριστολογικά επιχειρήματα της εκκλησίας, κατορθώνει παντού να περνάει τα ελληνικής θρησκευτικής προέλευσης εικονολατρικά της αισθήματα. Θυμάμαι, λοιπόν, έφηβος, τότε που κάποιες από τις θρησκευτικές μας οργανώσεις, στην ακμή τους, σιωπηρά, χωρίς πουθενά να συζητιέται το θέμα, έτσι από πνευματικό χριστιανικό ένστικτο, αληθινά ορθόδοξο, προχώρησαν σιγά-σιγά σε μια κάποια μεταρρύθμιση, δημιουργώντας τέτοιες συνθήκες στην εικονογράφηση και την τοποθέτηση των φορητών εικόνων μέσα στο ναό, που να αποκλείεται από μόνη της η οποιαδήποτε εικονολατρική τάση. Όταν όμως από τη δεκαετία του '50 άρχισε το γνωστό νταβαντούρι της «Νεορθοδοξίας» περί της σημασίας του ορθοδόξου δόγματος και περί του ηθικισμού των οργανώσεων, αυτές δείλιασαν, έπαθαν κάποια ανακοπή και άρχισαν να συμμορφώνονται με το γενικότερο μοντέλο για να προστατέψουν δήθεν την Ορθοδοξία τους.

III

Στο θέμα «Ορθοδοξία και Ελληνικότητα», το πρόβλημα συζητείται στο άρθρο αυτό ελάχιστα και μόνο μέσα στο χώρο της σχέσης των βιβλικών εννοιών προς τις ελληνικές φιλοσοφικές κατηγορίες. Το ουσιαστικότερο όμως μέρος του ζητήματος έγκειται στη σχέση της ορθόδοξης πίστης προς δοξασίες, ήθη και έθιμα της ελληνικής ειδωλολατρικής θρησκείας. Ο Θεοδώρητος ο Κύρου έχει γράψει κατά των συγχρόνων του νεοπλατωνικών επικριτών του χριστιανισμού μια μελέτη με τίτλο Ελληνικών νοσημάτων θεραπευτική. Προσπαθεί να δείξει πως η χριστιανική βιοθεωρία όχι μόνον ανταποκρίνεται στις ευγενείς αναζητήσεις του αρχαίου κόσμου, αλλά και τις ξεπερνάει. Ακολουθώντας μια μεθοδολογία της εποχής του, ο Θεοδώρητος, γνώστης λαμπρός της ελληνικής φιλολογίας, προσπαθεί να δείξει πως τα κυρία δόγματα του χριστιανισμού έχουν τις απαρχές τους στην ελληνική φιλοσοφική σκέψη! Δεν σταματάει όμως εδώ. Την υιοθέτηση από την εκκλησία θεσμών, όπως η λατρεία των μαρτύρων, υπερασπίζει έναντι των κατηγόρων νεοπλατωνικών φιλοσόφων, υπενθυμίζοντας την ελληνική λατρεία των «ηρώων». Και ούτε λίγο ούτε πολύ υπεραμύνεται με δυο λόγια το εξής: Γιατί επικρίνετε τους χριστιανούς για τη λατρεία μαρτύρων; Εσείς δεν έχετε τη λατρεία των ηρώων, για μερικούς από τους οποίους δεν έπρεπε να έχετε καθόλου καλή γνώμη; Συγκρίνονται οι δικοί σας ήρωες με τους δικούς μας μάρτυρες; Αυτή η συλλογιστική επικρατεί πάνω σε ένα μεγάλο αριθμό θρησκευτικών θεμάτων και δείχνει πολύ καθαρά πώς σιγά-σιγά παρεισέφρησαν μέσα στην εκκλησία πολλά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και πώς μια απολογητικά προς τον Ελληνισμό στραμμένη θεολογία ήλθε να τα βαφτίσει χριστιανικά και να τα δικαιώσει. Ήταν όμως δυνατό να βρεθεί κάποια χριστιανική δικαίωση για τέτοιες απόψεις;

Υπάρχει ολόκληρη φιλολογία επί του θέματος αυτού. Σε άλλη μας εκτεταμένη μελέτη με τίτλο Η θρησκεία των Ελλήνων, (1983), παραθέτουμε γνώμες Ελλήνων και ξένων ερευνητών και λογίων επί του θέματος αυτού. Δεν θα ασχοληθούμε εδώ με το θέμα, αλλά με τα συμπεράσματα εκείνης της μελέτης περί της θρησκευτικότητας του ελληνικού λαού. Είναι μάλλον αποκαρδιωτικά. Κι αυτό δεν αφορά μόνο την επίδραση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας επί της δικής μας λαϊκής χριστιανικής θρησκευτικότητας. Πιο θλιβερές είναι οι διαπιστώσεις που αφορούν τις περί χριστιανισμού εθνικιστικές αντιλήψεις μιας μερίδας καλοπροαίρετων διανοουμένων, ανθρώπων ομοεθνών μας. Βέβαια, στο χώρο της λαϊκής αγροτικής θρησκευτικότητας πρέπει να συντελέστηκαν μετά το '60 κάποιες αλλαγές με την εισβολή, προπαντός στα τουριστικά μέρη, της εκκοσμίκευσης, δεν υπάρχουν όμως σχετικές μελέτες. Η λαϊκή χριστιανική ευσέβεια, επικουρούμενη γενικά από τον κληρονομικό πλούτο της «ελληνικότητας», φαίνεται πως βαδίζει μάλλον σταθερά το δρόμο της, περισσότερο ή λιγότερο άσχετη προς τα μεγάλα θέματα του χριστιανισμού - περί της βασιλείας του Θεού και περί του κράτους του σατανά, περί της αμαρτίας και της χάριτος, περί της εκκλησιαστικής κοινωνίας, περί της αγάπης και της ελπίδας του χριστιανού για τον κόσμο και τον εαυτό του. Δυστυχώς, και οι θρησκευτικές οργανώσεις δεν μπόρεσαν καθόλου να αντιμετωπίσουν το ζήτημα αυτό ανοιχτά. Άφησαν την ύπαιθρο στα χέρια των επισκόπων, ενώ αυτές περιόρισαν τη δράση τους στα αστικά κέντρα με τον οργανωμένο σύλλογο και την αίθουσα με τις ποικίλες εκεί συγκεντρώσεις, την εξομολόγηση, κ.λπ. Θυμάμαι τα παράπονα φίλων μητροπολιτών για το ότι οργανωσιακοί ιεροκήρυκες της επισκοπής των δεν έβγαιναν στα χωριά να επικοινωνήσουν θρησκευτικά με τον κόσμο. Έμεναν στην πρωτεύουσα του νομού ή της περιοχής και εκεί ανέπτυσσαν ό,τι αξιόλογο απέδιδε η δράση τους. Και προσωπικά είχα διαπιστώσει πως τα παράπονα ήσαν δικαιολογημένα, δεν έβγαιναν όμως στα χωριά αυτοί οι ιεροκήρυκες όχι γιατί δεν ήθελαν, αλλά γιατί δεν μπορούσαν να επικοινωνήσουν πραγματικά με τους ανθρώπους της υπαίθρου, τους φαίνονταν λίγο-πολύ ξένοι, σαν κάτι άλλο· σαν κάτι που δεν τους καταλάβαινε.

Ξέρω ποιες αντιρρήσεις θα φέρει κάποιος στα παραπάνω: καλά, μπορούμε να ξεχάσουμε ανθρώπους, όπως τον Μακρυγιάννη και τον Παπαδιαμάντη; Η απάντηση είναι: όχι, δεν μπορούμε να τους ξεχάσουμε, είναι πολύ αξιόλογες, ιδιάζουσες όμως και suigeneus οι περιπτώσεις αυτές! Όλοι οι άνθρωποι δεν μπαίνουν στο ίδιο καλάθι ούτε μετριούνται με το ίδιο μέτρο. Δεν μπορούμε όμως, με βάση είτε τον Μακρυγιάννη είτε τον Παπαδιαμάντη, να κατανοήσουμε τη θρησκεία του Έλληνα αγρότη. Προσφέρουν υλικό άφθονο, όχι συμπεράσματα. Το ιδιάζον δεν μπορεί να γίνει το μέτρο του γενικού. Γι' αυτό θεωρώ την προσπάθεια, με βάση τα παραπάνω, κάποιων θεολόγων μας να ερμηνεύσουν ευαγγελικά τη λαϊκή θρησκευτικότητα όχι μόνον ως λαθεμένη αλλά και μάταιη, ένα είδος ελληνολατρίας που θυμίζει πολύ τους σλαβόφιλους, και γι' αυτό κάτι ζημιογόνο για την εκκλησία.

Αλλά και σε ένα λίγο-πολύ συγκεκριμένο χώρο της διανόησης μας «η Ελληνικότητα» έχει κάνει θραύση. Σε μια ομάδα αφελών διανοούμενων. Οι άνθρωποι αυτοί νομίζουν πως ο χριστιανισμός, η διδασκαλία του Ιησού και του Παύλου είναι μια λαϊκότερη διατύπωση της διδασκαλίας και διδαχής των μεγάλων Ελλήνων φιλοσόφων της αρχαιότητας περί Θεού, περί αθανασίας της ψυχής, περί αγάπης κ.λπ. Θα μπορούσε να πει κανείς πως η αντίληψη αυτή είναι μάλλον διάχυτη στους Έλληνες μιας γενικής μέσης μόρφωσης, όχι βέβαια σοβαρής. Είναι πολύ σαφές τι θέλω να πω, και δεν χρειάζεται παραπέρα ανάπτυξη.

Και σαν να μην έφθαναν όλα αυτά, στη δεκαετία του '50, αυτή τη φορά υπό την επίδραση των θρησκευτικών οργανώσεων και με την υποστήριξη συντηρητικών πολιτικών κύκλων, παρουσιάστηκε μια νέα παραλλαγή «Ορθοδοξίας και Ελληνικότητας», μόνο που αυτή τη φορά ονομάστηκε πιο φιλόδοξα: Ελληνοχριστιανικός Πολιτισμός. Ήμουν παρών σε κάποιες συναθροίσεις του «Πρώτου Συνεδρίου του Ελληνοχριστιανικού Πολιτισμού» και θυμάμαι πως ανέβηκαν στο βήμα ο Δημ. Μπαλάνος και ο Ευάγγ. Παπανούτσος για να εκφράσουν και οι δύο την ίδια περίπου αντίρρηση για τον όρο «ελληνοχριστιανικός». Είπαν, δηλαδή, πως ο όρος αυτός είναι μεν συνθηματικός αλλά πλήρης ασάφειας. Ασάφεια-ξεασάφεια όμως, οι κρίσιμοι τότε «μετεμφυλιακοί» καιροί χρειάζονταν το σύνθημα, το οποίο καθιερώθηκε και κρατάει μέχρι σήμερα, σε χαμηλότερους, βέβαια, τόνους. Μάλιστα, κάποιοι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας αναγορεύτηκαν πάτρωνες του «ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», και μέχρι σήμερα δεν ακούγεται λόγος κατά την ημέρα της εορτής των Τριών Ιεραρχών χωρίς αναφορά στην ιδιότητά τους αυτή. Συνέβη το εξής, κατά τη γνώμη μου: Ενώ η προηγούμενη ομάδα της ελληνικής intelligentia ξεκινούσε να καταλάβει το χριστιανισμό από την ελληνική σκέψη, οι «μάγειροι» του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού έκαναν την αντίθετη κίνηση, λόγω της έντονης αλλά στενής χριστιανικής τους αυτοσυνειδησίας. Αλλά και η μία λύση και η άλλη ήταν λάθος, δεν ανταποκρινόταν στα πράγματα. Μπορεί να φτιάχτηκε κάτι που για την εποχή εκείνη μπορεί να τους εξυπηρέτησε, δεν ήταν όμως ούτε το ένα ούτε το άλλο, ούτε χριστιανισμός, ούτε ελληνισμός, ούτε πίστη στη βασιλεία του Θεού ούτε καθαρός διαλεκτικός λόγος, αλλά ένα κράμα ασαφές που θυμίζει τα ποικίλα κράματα θρησκευτικού συγκρητισμού, που βρίσκουμε στη λαϊκή θρησκεία του 'Ελληνα.

IV

Αν έδειξε κάτι το άρθρο αυτό, είναι ακριβώς η περιπλοκή, η σύγχυση και η αμηχανία που υπάρχει ως προς τη θρησκευτικότητα του λαού μας. Γι' αυτό πιστεύω πως ήταν μάλλον ατυχής η χρησιμοποίηση των Πατέρων της Εκκλησίας από τη νεότερη ιδίως ελληνοχριστιανική κίνηση, αφού ο κύριος σκοπός της ήταν για την εποχή εκείνη επιθετικός κυρίως και απολογητικός, αλλά καθόλου «διαλογικός» με την έννοια που ήταν κυρίως κάτι τέτοιο, δηλαδή «διαλογική», η σχέση των Πατέρων προς τα προβλήματα της εποχής τους. Σε αυτό εν πολλοίς οφείλεται και η δημιουργικότητα τους. Οι απόψεις αυτές υποστηρίζονται από ένα σοβαρό μελετητή των Πατέρων, όπως ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, με αυτά που γράφει περί «ελληνικότητας» όχι μόνο της Ορθοδοξίας αλλά της καθόλου χριστιανικής πίστης, «ελληνικότητας», όπως υποστηρίζει, με την έννοια όχι της αφομοίωσης από αρχαιοελληνικά στοιχεία, αλλά της ορθής προσπάθειας αντιπαράθεσης προς αυτά. Αυτό ονομάζει «πατερική μέθοδο». Στην ιδέα αυτή της «ελληνικότητας» έφθασε ο Φλωρόφσκυ κατ' αντίθεση προς τους σλαβόφιλους συμπατριώτες του. Κι αυτή η «ελληνικότητα» της πατερικής θεολογίας, με αυτή την έννοια, σημαίνει τον ανοιχτό και ειλικρινή διάλογο, χωρίς φόβο και ανασχέσεις, με την εποχή τους. Αυτό ο Φλωρόφσκυ θεωρεί ως την πρώτη ανάγκη της θεολογίας και σήμερα (γι' αυτό μιλάει πολύ συχνά στα έργα του περί «νεοπατερικής θεολογίας», με την έννοια του ανοιχτού «διαλόγου» προς την εποχή μας). Και ανοιχτός διάλογος σημαίνει χωρίς όρους διάλογος. Ούτε ο Θεός, ούτε η αλήθεια δέχονται συνάντηση με όρους! Ό,τι είναι αληθινό πρέπει να είναι και Ορθόδοξο.

Θα πρόσεξε ο αναγνώστης πως η λέξη «ελληνικότητα» έχει χρησιμοποιηθεί με πολλές έννοιες. Δεν αναφέρομαι σε συγκεκριμένους συγγραφείς και δημοσιεύματα, γιατί ο σκοπός μου είναι «διαλογικός», όχι πολεμικός. Το άρθρο αυτό θέλει ακριβώς να επιστήσει την προσοχή στην ποικιλία αυτών των χρήσεων, καθώς και στο ιδεολογικό και θεολογικό ιδιαίτερο στήριγμα της καθεμιάς, θα τελειώσω εδώ, συνδέοντας την κατακλείδα αυτού του άρθρου με την αρχή: Η Ελληνική Ορθοδοξία έχει απόλυτη ανάγκη να κοιτάξει τον εαυτό της θεραπευτικά με σοβαρότητα και ευθύνη πριν παραστήσει τον θεράποντα αλλωνών. Μακάρι να μπορούσαν να γίνουν και τα δύο συγχρόνως. Τα περί «ελληνικότητας» που αναπτύχθηκαν παραπάνω έδειξαν πως είναι άξιες εμπαιγμού κάθε είδους εθνικιστικές εξαλλοσύνες περί Ορθοδοξίας, όταν μάλιστα προέρχονται όχι από άσχετους ρεπόρτερ των εφημερίδων αλλά από υπεύθυνους θεολόγους, που δεν ισχυρίζονται πως έχουν, αλλά πράγματι νιώθουν φόβο Θεού. Χωρίς «διαλογικό» πνεύμα, που εκπορεύεται από σαφή και στέρεα πατερικά πνευματικά ερείσματα, το καλύτερο αυτή την ώρα είναι να βοηθήσουμε τις αδελφές ομόδοξες εκκλησίες με κάποια κουτιά γάλα και μερικές υποτροφίες. Νομίζω, μάλιστα, πως τελικά αυτό είναι που έγινε. (Εδώ, η αναφορά είναι στην κρίση της Σοβιετικής Ρωσίας εν έτει 1984). Δυστυχώς, δεν φαίνεται ακόμη τίποτε νεότερο στον ορίζοντα.

* Σάββας Αγουρίδης,
«Ορθοδοξία και ελληνικότητα από τη σκοπιά της νεωτερικότητας»,
στο:
Θ. Λίποβατς, Δεμερτζής Νίκος, Γεωργιάδου Βασιλική (επιμέλ.),
Θρησκείες και πολιτική στη νεωτερικότητα,
εκδ. Κριτική, 2002,
σσ. 364-389.

Did Domitian persecute Christians?Δίωξε ο Δομιτιανός τους Χριστιανούς;

* Arthur M. Ogden & Ferrell Jenkins,

Did Domitian persecute Christians? An investigation
[Δίωξε ο Δομιτιανός τους Χριστιανούς; Διερεύνηση],

1999.


[English/Αγγλικά, PDF]