Η Κωνσταντινούπολη, το Τέλος του Κόσμου & ο Αποκαλυπτικισμός των Βυζαντινών / Constantinople, the End of Time & the Apocalypticism of the Byzantines

«While the fate of the empire continued to play a part in western apocalyptic thought, especially among those circles that borrowed and exploited the motif of the Last Roman Emperor, it remained much more central to eastern visions of the end, which, moreover, came to focus on the fate of Constantinople to a degree that was unmatched by western concern for any one place, including Rome. Constantinople, as the New Rome, not only embodied the power and the identity of the fourth and last world empire; it also inherited the role of Old Rome as the Babylon the Great of apocalyptic imagination, which would suffer violent destruction at the end of time. Its apocalyptic significance was further enhanced by its alternative identity as the New Jerusalem of the New Israel, a holy city full of relics and churches, including the temple to end all temples, Hagia Sophia. Jerusalem itself could only come into its own as the scene of the Last Things once Constantinople was no longer there to overshadow it. The end of Constantinople was therefore a necessary precondition for the end of the world, and between the one and the other there was not much to look forward to: at most, a brief transfer of imperial power to some other centre, the invasions of the unclean peoples, Gog and Magog, and their extermination by the Last Emperor before his abdication in Jerusalem, leading to the short reign of Antichrist, the Second Coming and the Last Judgement. In this post-Constantinople scenario, the only event that really interested the writers and readers of Byzantine apocalyptic texts was the role of the Jews in the  reign of Antichrist and their fate at the Last Judgement. Otherwise, the important part of the drama as far as they were concerned was set in Constantinople; not only that, but according to the tenth-century Patria of Constantinople and Latin writers of the thirteenth century, the story was actually narrated in the sculptures and the inscriptions of the monuments set up by Constantine and other early Christian emperors.

This almost exclusive concentration on the fate of the empire and its capital meant that the signs of the approaching end to which Byzantines were most attuned were those that announced the destruction of Constantinople –whether by invasion, plague, fire, wind, earthquake or submersion in the sea. The corollary was a relative indifference to those indicators that affected the fate of mankind in general. Most significantly, after the sixth century, there is no evidence that Byzantium was seriously concerned with the preaching of the Gospel among all the peoples of the earth, which Christ had ordained as a necessary precondition of the End (Mt 24, 14). The conversion of Byzantium’s neighbours to the Byzantine form of Christianity happened almost by default. By contrast, the Latin West had a pro-active missionary policy from the time of Gregory the Great, and the idea of realising Christ’s prophecy was always present».

[«Μολονότι η μοίρα της αυτοκρατορίας συνέχισε να παίζει κάποιο ρόλο στη δυτική αποκαλυπτική σκέψη, ειδικά μεταξύ των κύκλων που δανείστηκαν και εκμεταλλεύτηκαν το μοτίβο του Τελευταίου Ρωμαίου Αυτοκράτορα, παρέμεινε πολύ περισσότερο στο επίκεντρο των ανατολικών οραμάτων του τέλους, τα οποία, επιπρόσθετα, έφτασαν ως το σημείο να εστιάσουν στη μοίρα της Κωνσταντινούπολης σε βαθμό που δεν είχε το προηγούμενό του στο δυτικό ενδιαφέρον για κάποιο τόπο, περιλαμβανομένης και της Ρώμης. Η Κωνσταντινούπολη, ως Νέα Ρώμη, όχι μόνο ενσωμάτωσε την εξουσία και την ταυτότητα της τέταρτης και τελευταίας παγκόσμιας αυτοκρατορίας· κληρονόμησε επίσης το ρόλο της Παλιάς Ρώμης ως Βαβυλώνας της Μεγάλης της αποκαλυπτικής φαντασίας, η οποία θα υπέφερε βίαιη καταστροφή στον καιρό του τέλους. Η αποκαλυπτική της σημασία αυξήθηκε περαιτέρω από την εναλλακτική της ταυτότητα ως Νέας Ιερουσαλήμ του Νέου Ισραήλ, μιας πόλης γεμάτης με λείψανα και εκκλησίες περιλαμβανομένου και του ναού που θα ήταν ο τελευταίος όλων των ναών, της Αγίας Σοφίας. Η Ιερουσαλήμ δεν θα μπορούσε να επανακτήσει τη θέση της ως το σκηνικό των Εσχάτων παρά μόνο όταν δεν θα υπήρχε πια η Κωνσταντινούπολη για να την επισκιάζει. Το τέλος της Κωνσταντινούπολης ήταν συνεπώς μια απαραίτητη προϋπόθεση για το τέλος του κόσμου, και στο μεταξύ τους διάστημα δεν υπήρχαν και πολλά πράγματα στα οποία να αποβλέπουν: το πολύ, μια σύντομη μεταφορά της αυτοκρατορικής ισχύος σε κάποιο άλλο κέντρο, οι εισβολές των ακάθαρτων λαών, του Γωγ και του Μαγώγ, και ο αφανισμός τους από τον Τελευταίο Αυτοκράτορα πριν την παραίτησή του στην Ιερουσαλήμ, που θα οδηγούσε στην σύντομη διακυβέρνηση του Αντιχρίστου, τη Δευτέρα Παρουσία και την Τελική Κρίση. Σε αυτό το μετακωνσταντινουπολίτικο σενάριο, το μόνο γεγονός που ενδιέφερε τους συγγραφείς και τους αναγνώστες των βυζαντινών αποκαλυπτικών κειμένων ήταν ο ρόλος των Ιουδαίων στη διακυβέρνηση του Αντιχρίστου και η μοίρα τους στην Τελική Κρίση. Διαφορετικά, το σημαντικό μέρος του δράματος στο βαθμό που τους αφορούσε θα λάβαινε χώρα στην Κωνσταντινούπολη· και όχι μόνο αυτό, αλλά σύμφωνα με τα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως του δεκάτου αιώνα και Λατίνους συγγραφείς του δεκάτου τρίτου αιώνα, η αφήγηση της ιστορίας βρίσκονταν στα γλυπτά και τις επιγραφές των μνημείων που ανεγέρθηκαν από τον Κωνσταντίνο και άλλους πρώιμους χριστιανούς αυτοκράτορες.

Αυτή η σχεδόν αποκλειστική επικέντρωση στη μοίρα της αυτοκρατορίας και στην πρωτεύουσά της σήμαινε ότι τα σημεία του επερχόμενου τέλους με τα οποία ήταν πιο εξοικειωμένοι οι Βυζαντινοί ήταν εκείνα που ανήγγειλαν την καταστροφή της Κωνσταντινούπολης –μέσω εισβολής, μάστιγας, φωτιάς, ανέμου, σεισμού ή βύθισης στη θάλασσα. Το επακόλουθο ήταν μια σχετική αδιαφορία για τις ενδείξεις εκείνες που επηρέαζαν τη μοίρα της ανθρωπότητας συνολικά. Το πιο σημαντικό είναι ότι, μετά τον έκτο αιώνα, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι το Βυζάντιο ενδιαφερόταν σοβαρά να κηρύξει το Ευαγγέλιο ανάμεσα στους λαούς της γης, το οποίο είχε προκαθορίσει ο Χριστός ως την απαραίτητη προϋπόθεση για το Τέλος. (Ματ 24:14) Η μεταστροφή των γειτόνων του Βυζαντίου στη βυζαντινή μορφή του Χριστιανισμού έγινε σχεδόν χωρίς καμία ενέργεια. Αντίθετα, η Λατινική Δύση είχε μια πολιτική ιεραποστολικής προεργασίας από τον καιρό του Μεγάλου Γρηγορίου, και η ιδέα της πραγματοποίησης της προφητείας του Χριστού ήταν πάντα παρούσα».]

* Paul Magdalino,
«The End of Time in Byzantium»
[«Το Τέλος του Κόσμου στο Βυζάντιο»]
in/στο: Wolfram Brandes & Felicitas Schmieder,
Eschatologie in den monotheistischen Weltreligionen,
Berlin, New York/Βερολίνο, Νέα Υόρκη (Walter de Gruyter) 2008, pp./σσ.  121, 122.