Η πορεία της κατάστασης του Βυζαντίου πριν το Σχίσμα και την Πτώση

Η ανατολική Εκκλησία βοηθεί το κράτος στην επεκτατική του προσπάθεια, που συνεπάγεται επέκταση της δικαιοδοσίας της· α') με ιεραποστολικές αποστολές σε κοντινούς αλλά και μακρινούς λαούς (Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων και των Ρώσων επέτρεψε στο Βυζάντιο να επεκτείνει την πνευματική, την πολιτική αλλά και την πολιτιστική επιρροή του, πολύ πέρα από τα σύνορα του Βυζαντινού κράτους) β') με σθεναρή αντίσταση στη Λατινική Εκκλησία, που φθάνει μέχρι το Σχίσμα. Οι διαφορές της Ανατολικής με τη Δυτική Εκκλησία είναι δογματικές (εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος), λειτουργικές (άζυμα), κανονικές (αγαμία ιερέων)· το σημαντικότερο όμως είναι ο ανταγωνισμός ποια από τις δύο θα επεκτείνει περισσότερο την επιρροή της, ποια θα είναι ο ηγέτης της χριστιανοσύνης. Ο ανταγωνισμός για την εξασφάλιση της επιρροής στη Βουλγαρία επέδρασε περισσότερο απ' όλες τις άλλες διαφορές, που είναι διαφορές του τρόπου αποδοχής τού χριστιανισμού από λαό σε λαό.

Η δύναμη και η ακτινοβολία της αυτοκρατορίας φθάνουν στο απόγαιό τους, ώστε πολλοί ιστορικοί μιλούν για Βυζαντινή εποποιία (959-1028). Δύναμη, πολυτέλεια, χαρακτηρίζουν αυτή την εποχή την αυτοκρατορία και υπαγορεύουν την εθνική υπεροψία των Βυζαντινών. Η Κων/πολη είναι το μεγάλο πνευματικό κέντρο του μεσαιωνικού κόσμου. Ο λαός τον άπαντα βίον εορτήν μίαν άγουσιν.

Την ακμή όμως διαδέχεται η βαθιά κρίση, που θα οδηγήσει στο 1204. Έριδες εσωτερικές, επιθέσεις εξωτερικές, οικονομική διείσδυση των Δυτικών, υποσκάπτουν τα οικονομικά και κρατικά θεμέλια. Ο εθνικός στρατός μεταβάλλεται σε μισθοφορικό. Η αδιαλλαξία των Εκκλησιών οδηγεί στο οριστικό Σχίσμα (1054). Ή στροφή προς τη Δύση έχει ως αποτέλεσμα να παραμεληθούν οι επαρχίες της Ανατολής, να διαβρωθούν και να χαθούν για το Βυζάντιο.

Οι τρεις πρώτοι Κομνηνοί, αξιόλογοι αυτοκράτορες, με την ακούραστη προσπάθειά τους θέλησαν να ξαναδώσουν στην αυτοκρατορία το στρατιωτικό γόητρο, πού είχε εκλείψει στο τέλος του ια' αιώνα. Ο Μανουήλ ξαναγυρίζοντας στην ελληνιστική-ρωμαϊκή οικουμενική ιδέα δε δίστασε να οργανώσει πολυδάπανες εκστρατείες, που στοίχισαν τόσο στο κράτος, ώστε συνέβαλαν στην οικονομική του κατάρρευση. Παρά την αξιέπαινη αλλ' ανεπαρκή προσπάθεια των Αγγέλων να ανορθώσουν τον ετοιμόρροπο μηχανισμό της διοίκησης, οι επαρχίες η μία μετά την άλλη προσπαθούν να χειραφετηθούν από την Κων/πολη. Οι ιστορικοί της εποχής αποδίδουν την έλλειψη διάθεσης του πληθυσμού της βυζαντινής Μικράς Ασίας για αποτελεσματική αντίσταση στους Τούρκους στις αιρετικές τους πεποιθήσεις. Ο βυζαντινός πληθυσμός της περιοχής της Σμύρνης βοηθεί τον τολμηρό Τούρκο εμίρη Τζαχά να κατασκευάσει στόλο, πού αυτός χρησιμοποιεί για να λεηλατήσει τις ακτές του Αιγαίου και απειλεί την Κων/πολη. Στην πραγματικότητα η στάση αυτή τού πληθυσμού της Μ. Ασίας οφείλεται στην εγκατάλειψη των επαρχιών από την κεντρική εξουσία. Στη Δύση η Εκκλησία, σαφώς εχθρική, υποδαυλίζει το αντιβυζαντινό ρεύμα· τέλος φθάνουμε στην άλωση τού 1204.

* Βασιλακοπούλου-Ιωαννίδου Αγνή,

Η Βυζαντινή Ιστοριογραφία (324-1204) Σύντομη επισκόπηση, 1982,

σσ. 52, 53.