Βασίλειος Τατάκης: Ο Θεός, το Όνομά του και η φιλοσοφική προσέγγισή τους από τον Δαμασκηνό / Vasileios Tatakis: God, His Name and the philosophical approach by Damascenus

«Ο Θεός, o οποίος αποτελεί τη βάση και την ασφάλεια κάθε γνώσης, καθώς και την αιτία του παντός, είναι ακατάληπτος και άρρητος· μπορεί να συλληφθεί με την πίστη καί όχι με τη λογική έρευνα. Όπως δέ μας μετέδωσε την ουσία του, έτσι δέ μας μετέδωσε και τη γνώση της ουσίας του. Ό,τι κατανοούμε από το Θεό δεν είναι η ουσία του, αλλά κάτι γύρω από την ουσία του, δηλαδή τα κατηγορήματα της ουσίας του, αποφατικά στο μεγαλύτερο μέρος τους. Ο Θεός δεν είναι κανένα από τα όντα, όχι γιατί δεν υπάρχει, αλλά γιατί βρίσκεται πέρα από τα όντα και πληροί το παν. Το ότι ο Θεός βρίσκεται παντού, και ότι εγκέκραται τοις πάσι, μαζί με τη σκέψη ότι αποτελεί όπως και κάθε κτίσμα ουσία, προδίδουν την επίδραση τού ως ένα βαθμό πανθεϊστικού ιδιώματος του Διονυσίου [ενν. Αρεοπαγίτη]. Ο Δαμασκηνός φροντίζει να βελτιώσει τις ίδιες του τις εκφράσεις, λέγοντας ότι ο Θεός, αφού μας ανέσυρε από το μηδέν, δέ μας μετέδωσε ούτε την ουσία του ούτε τη γνώση της ουσίας του, και παρόλο που αποτελεί μια ουσία βρίσκεται πέρα από τα όντα, πέρα κι από αυτό το Είναι. Ο Θεός έχει συγκεντρώσει μέσα του την πληρότητα τού Είναι, ως πέλαγος ουσίας άπειρον και αόριστον· είναι η πηγή τού όντος. Γι' αυτό, το όνομα που καλύτερα ταιριάζει στο Θεό είναι ο Ων ή ο Αγαθός, γιατί για το Θεό δέν μπορούμε να πούμε πρώτα ο Ων και έπειτα ο Αγαθός. Η αγαθότητα του Θεού τίθεται ταυτόχρονα με την ουσία του. Το Είναι και η αγαθότητα ταυτίζονται στο Θεό. Στο σημείο αυτό ο Δαμασκηνός αντλεί τις ιδέες του από τον Πλάτωνα διά μέσου του ψευδό-Διονυσίου, απομακρυνόμενος από την αντίληψη των Πατέρων, κυρίως του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, ο οποίος θεωρούσε ότι μόνο το Είναι στην πληρότητά του προσιδιάζει στο Θεό. Βέβαια, ο Δαμασκηνός φτάνει στο ίδιο συμπέρασμα, υποστηρίζοντας όμως —και ακολουθεί και σ' αυτό το σημείο τον Πλάτωνα— ότι η θεία θέληση ταυτίζεται προς το αγαθό. Ο Θεός δύναται όλα όσα θέλει, αλλά δέ θέλει όλα όσα δύναται. Η επίδραση αυτή του Πλάτωνος εμπόδισε τη χριστιανική σκέψη να ξεχωρίσει με τρόπο βαθύ και καθαρό τη θρησκευτική από την ηθική άποψη, πράγμα που θα μπορούσε να περιμένει κανείς ύστερα από τους Πατέρες του 4ου και του 5ου αιώνα. Όπως και να είναι, ο Θεός παραμένει κατά τον Δαμασκηνό το μοναδικό ον, που η ουσία του είναι ότι υπάρχει. Αυτή η ταύτιση του Θεού με το Είναι ερμηνεύει το πώς οι χριστιανοί στοχαστές μπορούν να συλλαμβάνουν το Θεό ως όν αναγκαίο και ταυτόχρονα ελεύθερο. Παρόλο που είναι ακατάληπτος, ο Θεός είναι ορατός για όποιον θέλει να τον δει, γιατί βρίσκεται παντού, μέσα σε κάθε πλάσμα, αφού κάθε πλάσμα είναι δεμένο με το Είναι και η ύπαρξή του δεν είναι δυνατή, αν δεν πηγάζει από το Θεό, που είναι το Είναι. Ο τρόπος αυτός του σκέπτεσθαι αντιτίθεται στον τρόπο του Αριστοτέλη, για τον οποίο δεν υπάρχει παρά λογική διαφορά μεταξύ ουσίας και ύπαρξης. Για τον Δαμασκηνό, και γενικότερα για το Χριστιανισμό, υπάρχει άβυσσος μεταξύ των δύο. Καθώς ο Θεός είναι το μοναδικό Είναι, έπεται κατ' ανάγκην ότι όλα τα πλάσματα που κατέχουν το Είναι συνιστούν αποτελέσματά του: Στη ρίζα των όντων είναι βαλμένη η πιο καθολική μορφή που υπάρχει».

* Βασίλειος Τατάκης,
Η Βυζαντινή Φιλοσοφία,
Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1977,
σσ. 117, 118.

[biblioasi.gr]

Τατάκης, Βασίλειος· καθηγητής τής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Άνδρος 1897 - Αθήνα 1986). Μετά την ολοκλήρωση τών φιλολογικών και φιλοσοφικών σπουδών του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στην Σορβόνη, δίδαξε σε σχολεία τής Ελλάδας και τής Κύπρου (1922-1945). Ενδιάμεσα, διετέλεσε διευθυντής τού Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1934-1938). Το 1939 αναγορεύθηκε διδάκτορας τής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο τής Θεσσαλονίκης, όπου παρουσίασε διατριβή με τίτλο Διαίρεση - Μερισμός. Ανώτατος εκπαιδευτικός σύμβουλος από το 1945, εξελέγη τακτικός καθηγητής τής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης το 1958, θέση στην οποία παρέμεινε ώς το 1967. Με το αξιολογότατο ιστορικοφιλοσοφικό έργο του, συνέβαλε σημαντικά στην διερεύνηση τής ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης τών μεσαιωνικών κυρίως, αλλά και τών νεώτερων χρόνων. Επίσης, χάρη στα έργα του Panétius de Rhodes, le fondateur du moyen stoicisme («Παναίτιος ο Ρόδιος, ιδρυτής τού Μέσου Στωικισμού», 1931) και La Philosophie Byzantine («Η βυζαντινή φιλοσοφία», 1η έκδ. 1949. ανατ. 1959, ελλ. μετφρ. 1977). γραμμένα και τα δύο στα Γαλλικά, έγινε ευρύτερα γνωστός και συνέβαλε στην διάδοση τής ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης στο εξωτερικό. Στο συγγραφικό του έργο συγκαταλέγονται φιλοσοφικά δοκίμια (Το πρόβλημα τής αλήθειας, 1933· Η τραγωδία τής γνώσεως, 1933· Παραγωγή-Επαγωγή, 1952 κ.ά.), μεταφράσεις πλατωνικών διαλόγων (Κρίτων, Ευθύφρων, Λάχης, Μένων, Θεαίτητος κ.ά). καθώς και έργων ξένων συγγραφέων [Οι δύο πηγές τής Ηθικής και τής Θρησκείας (Les deux sources de la morale et de la religion, 1932) τού Μπερξόν· To ελληνικό πνεύμα και η σημασία του για μας (The Greek Genius and its Meaning to Us, 1912) τού Λίβινγκστον κ.ά.] και σημαντικά επιστημονικά συγγράμματα, όπως: Θέματα χριστιανικής και βυζαντινής φιλοσοφίας (1952). Φιλοσοφία και Επιστήμη (1961), Λογική (1966), Η συμβολή τής Καππαδοκίας στην χριστιανική σκέψη (1967, ανατ. 1988), Ο Σωκράτης (1970), Η πορεία του ανθρώπου (1973), Γεράσιμος Βλάχος ο Κρης Σκέψη και ελευθερία (1975), Παιδαγωγική (1978), Μελετήματα Ιστορίας τής Φιλοσοφίας (1980) και ο τόμος τής Βασικής Βιβλιοθήκης: Σκούφος - Μηνιάτης - Βούλγαρης - Θεοτόκης (1953). Ο Τατάκης τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών με το Αριστείο Ιστορικών και Κοινωνικών Επιστημών (1982).

[Εγυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, τόμ. 56] 

Τεκμήρια